დიდი ძმა გიყურებთ

ჯორჯ ორუელი თავის ანტიუტოპიურ რომანში “1984” აღწერს ტოტალიტარულ სახელმწიფო ოკეანიას. ოკეანიაში მკაცრი იერარქიაა, სახელმწიფოს მართავს მცირერიცხოვანი პარტია, პარტიის სათავეში კი დგას ვინმე “დიდი ძმა”. მოქალაქეების საზოგადოებრივი და პირადი ცხოვრება, მათი აზროვნება მკაცრად კონტროლდება პარტიის მიერ. მათ ერთი წამითაც არ უნდა დაავიწყდეთ “თავიანთი მოვალეობები”, ამიტომ საჯარო ადგილებში გაკრული პლაკატები მათ ამცნობს და ახსენებს: “დიდი ძმა გიყურებთ”.

ოკეანიის ერთ-ერთი სამინისტრო, რომელსაც ირონიულად სიყვარულის სამინისტრო ჰქვია, და მის დაქვემდებარებაში მყოფი აზრის პოლიცია მუშაობენ იმაზე, რომ პოტენციური მეამბოხეები გამოავლინონ და სხვადასხვა მეთოდების (მათ შორის, წამების) გამოყენებით, ისევ “სწორ გზაზე დააყენონ”, ესე იგი, შეაყვარონ პარტია და დიდი ძმა. სწორედ ასე ემართება რომანის პროტაგონისტ უინსტონ სმითსაც. რომანის დასაწყისში მას პარტია სძულს და ერთგვარი მეამბოხეა, მაგრამ საბოლოოდ, სიყვარულის სამინისტროს “კარგი მუშაობის” შედეგად, დიდ ძმას ისიც შეიყვარებს.

დიდი ძმის და პარტიის სიყვარული კი ნიშნავს, ფლობდე ე.წ. ორაზრის ხელოვნებას, შეგეძლოს აბსურდული დებულებების დაჯერება, მაგალითად ოკეანიის ლოზუნგების: ომი მშვიდობაა, თავისუფლება მონობაა, უცოდინარობა ძალაა. ან კიდევ სხვა დებულებისა, ორუელის სხვა რომანიდან “ცხოველების ფერმა”: ყველა ცხოველი თანასწორია, მაგრამ ზოგი უფრო თანასწორია.

პატრიარქის 29 აპრილის ქადაგება ქალის მოვალეობებსა და ოჯახურ ცხოვრებაზე, ვფიქრობ, უკვე ყველასთვის ცნობილია. ვფიქრობ იმასაც, რომ ამ ქადაგების არსი ყველა მოაზროვნე ადამიანისთვის გასაგები უნდა იყოს. არაფერი რთული იქ არ თქმულა. ყოველი შემთხვევისთვის, ქადაგების ძირითად დებულებებს კიდევ ერთხელ გავიმეორებ: ცოლი და ქმარი თანასწორი არ არიან, ქმარი ცოლზე აღმატებულია (შესაბამისად, მამაკაცი ქალზე აღმატებულია); ცოლი უნდა მოემსახუროს ქმარს; ქალის მოვალეობაა დედობა და ქმრის მომსახურება. ყველაფერი დანარჩენი გამომდინარეობს პირველი დებულებიდან, რომ ქალი და მამაკაცი თანასწორები არ არიან! განსაკუთრებული აჟიოტაჟი გამოიწვია იმან, რომ პატრიარქმა თქვა, ქალმა ქმარს ფეხების დაბანა უნდა შესთავაზოსო. ამაზე შემდეგში კიდევ ვილაპარაკებ, მანამდე კი ისევ ზოგად განცხადებას მივუბრუნდები.  გასაკვირი არ არის, რომ პატრიარქს ბევრი დამცველი გამოუჩნდა. უნდა ითქვას, რომ ისინი მოაზროვნე ადამიანებივით სულაც არ იქცევიან, საუბრობენ იმაზე, რომ ეს ყველაფერი  ალეგორიაა, ან კონტექსტიდან არის ამოგლეჯილი, “მორჩილება” თურმე მონობა არ არის ან პატრიარქი თურმე მხოლოდ ურთიერთპატივისცემაზე საუბრობდა და სხვაზე არაფერზე. ერთი სიტყვით, მათ უყვართ დიდი ძმა და ფლობენ ორაზრს. თუ მართლაც მოაზროვნე ადამიანები ვართ და არა ზომბები, სიმართლეს თვალი უნდა გავუსწოროთ და ვაღიაროთ, რომ თავისუფლება მონობა არ არის, არც თანასწორობა და უთანასწორობა შეიძლება ერთდროულად არსებობდეს. ეს ქადაგება კი გენდერული თანასწორობის და ადამიანის (ქალის) თავისუფლების წინააღმდეგ არის მიმართული.

ახლა რაც შეეხება ფეხების დაბანას, რა თქმა უნდა, ეს მონაკვეთი ყველაზე მეტად თვალშისაცემია ყველასთვის. ფემინისტებმა, ლიბერალებმა და სხვა კრიტიკოსებმა აღშფოთების გამოხატვისას აქცენტი ძირითადად სწორედ ამ მონაკვეთზე გააკეთეს. დამცველებიც, საპასუხოდ, შეეცადნენ აღნიშნული მონაკვეთი გაემართლებინათ (სწორედ ამაზე აცხადებენ, ალეგორია არისო). ისე გამოდის, თითქოს ქადაგების დანარჩენი ნაწილი ყველასთვის მისაღებია და მხოლოდ ფეხების დაბანაა პრობლემა. მე როგორც ფემინისტი, ვაცხადებ, რომ ეს ასე არ არის! მიუღებელია მთლიანად ეს ქადაგება, ხოლო “ფეხების დაბანა” ძირითადი პრინციპიდან (ქალის და მამაკაცის უთანასწორობიდან) მომდინარე ერთ-ერთი რიგითი სიმახინჯეა. აღმაშფოთებელია ის, რომ ქალს როგორღაც არასრულ ადამიანად და მამაკაცის მონად თუ მოსამსახურედ მიიჩნევენ.

სამწუხაროდ, პატრიარქის ქადაგებაზე არაადეკვატური რეაქცია აქვთ ე.წ. ქალის უფლებადამცველებს – საუკეთესო შემთხვევაში ეს პატრიარქის რბილი და უცნაური კრიტიკაა, ხოლო ნინო ციხისთავმა საერთოდ დიდი ძმის სანიმუშო სიყვარული გამოამჟღავნა. მარინა თაბუკაშვილი კი მიუთითებს, რომ უშუალოდ სახარებაში არაფერია ნათქვამი ქალისა და მამაკაცის უთანასწორობაზე. ეს მართლაც ასეა, მაგრამ ამას უფლებადამცველისთვის არსებითი მნიშვნელობა არ უნდა ჰქონდეს. რომ ეწეროს ეს სახარებაში, მაშინ თანახმა ვიქნებოდით? აღარ ვიბრძოლებდით ადამიანის უფლებების დაცვისთვის? ქალბატონი მარინა ასევე აღნიშნავს, რომ საქართველოში ბევრი ქალი მუშაობს და ქმრებს შეუძლიათ მათ ფეხები დაბანონ. “მე მიმაჩნია, რომ ადამიანებმა ერთმანეთს ფეხები უნდა დაბანონ, თუ სიყვარულით და პატივისცემით არიან განწყობილი ერთმანეთის მიმართ” – აცხადებს იგი, იმის ნაცვლად რომ საერთოდ უარყოს ფეხების დაბანის უცნაური იდეა. თუმცა ეს ალბათ გემოვნების საკითხია. ნინო ციხისთავი და გალინა პეტრიაშვილი აცხადებენ, რომ მთავარია სახელმწიფომ შეასრულოს თავისი მოვალეობა და უზრუნველყოს გენდერული თანასწორობა მიუხედავად იმისა, თუ რას იქადაგებს პატრიარქი. საინტერესოა, როგორ მოახერხებს სახელმწიფო ამის გაკეთებას, ექნება კი აზრი მის მიერ გატარებულ ღონისძიებებს (მაგალითად, ოჯახში ძალადობის წინააღმდეგ), მაშინ როცა ქალებს დიდი ძმა უყურებს და ჯოჯოხეთით ემუქრება იმ შემთხვევაში, თუ ისინი “თავიანთ მოვალეობას” არ შეასრულებენ, მაშინ როცა პატრიარქის ქადაგება ამყარებს პატრიარქატს.

არავისთვის საიდუმლო არ არის, რომ ტრადიციული რელიგიები და ჩვენი ეკლესიაც, ქალთმოძულეა. ქალი რომ მეორეხარისხოვანი ადამიანი და ქმრის მოსამსახურეა, ამას უფრო დაბალ იერარქიულ საფეხურზე მყოფი სასულიერო პირები ისედაც გამუდმებით უქადაგებენ მრევლს. და მაინც, პატრიარქის, მაღალი იერარქის ქადაგება უდაოდ კარგი საბაბია გენდერული თანასწორობისა და მის მიმართ ეკლესიის დამოკიდებულების პრობლემის წინწამოსაწევად და ამ თემაზე დისკუსიის დასაწყებად. დასანანი იქნება, თუ ამ საკითხზე ერთადერთ ფემინისტურ (?) გამოხმაურებად მხოლოდ ზემოხსენებული უფლებადამცველების განცხადებები დარჩება.

სირაქლემები და “ტაბულა”

“ქართული ოცნების” პრესსპიკერი, მაია ფანჯიკიძე 8 მარტს გამოქვეყნებულ ერთ-ერთ ინტერვიუში აცხადებს, რომ საქართველოში ქალის უფლებები დაცულია და ამ მხრივ არანაირი პრობლემები არ არის.

ჟურნალ “ტაბულას” ბოლო ნომერი ფემინისტების მიერ გადაცემა “ქალური ლოგიკის” მიმართ პროტესტსა და დახურვის მოთხოვნას ეხმაურება სტატიით “ფემინისტური ლოგიკა”. სტატიის არსი ისაა, რომ “ტაბულა” ფემინისტებს თავისუფალი სიტყვისა და მედიის მტრებად აცხადებს; ერთგან კი წერია ასეთი რამ: “ერთია, როცა გამოხატვა აჩენს მყისიერ საფრთხეს – ძალადობის მსხვერპლად იქცეს რომელიმე პირი ან პირთა ჯგუფი. ასეთ დროს პირდაპირი კავშირი ძალადობასა და გამოხატვას შორის, გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის აუცილებლობას ქმნის.” მაშასადამე, “ტაბულას” ჟურნალისტების აზრით, “ქალური ლოგიკა” ძალადობის მყისიერ საფრთხეს არ ქმნის და ამიტომ მისი დახურვის მოთხოვნა ბოროტებაა.

როგორც მაია ფანჯიკიძის, ისე “ტაბულაში” გამოთქმული მოსაზრება მცდარია და აი, რატომ:

არასამთავრობო ორგანიზაცია “ძალადობისგან დაცვის ეროვნულმა ცენტრმა” 2010 წელს ჩაატარა კვლევა ოჯახში ძალადობის შესახებ და აღმოჩნდა, რომ საქართველოში ყოველი მესამე ქალი ძალადობის მსხვერპლია. რეგიონების მიხედვით, ყველაზე მძიმე მდგომარეობა კახეთშია, სადაც ძალადობის მსხვერპლი 92%-ს აღწევს. საკმაოდ მძიმე მდგომარეობაა სხვა რეგიონებშიც, მაგალითად, ქვემო ქართლში, აჭარაში და იმერეთში ძალადობის მსხვერპლი ქალთა 3/4-ია. ძალადობა არის სხვადასხვა სახის, მათ შორის ფსიქოლოგიური, ფიზიკური და სექსუალური.

ქალები ხშირად ვერ ახერხებენ მოძალადე ქმრისგან (ან სხვა ოჯახის წევრისგან) თავის დახსნას, რადგან გარდა იმისა, რომ საზოგადოებრივი აზრი მათ წინააღმდეგაა, მათ უბრალოდ წასასვლელიც არსად აქვთ ხოლმე – მათ უძრავი ქონება ან მაღალი შემოსავალი არა აქვთ, გათხოვილ ქალს კი თავისი ოჯახი უარს ეუბნება უკან მიღებაზე. სახელმწიფოსთვის ეს საკითხი პრიორიტეტული არ არის, არსებული კანონმდებლობა ვერ უზრუნველყოფს ქალის დაცვას. ქალის დაცვას ვერც ქალის უფლებადამცველი ორგანიზაციები ახერხებენ – სხვადასხვა ინტერვიუებში თვითონვე აღიარებენ ამას. ისინი როგორც წესი, მხოლოდ იმას ახერხებენ, რომ მსხვერპლს დროებითი თავშესაფარი მისცენ, მაგრამ საბოლოოდ ქალი მაინც იძულებული ხდება მოძალადესთან დაბრუნდეს.

ასეთ პირობებში, საუბარი იმაზე, რომ ქალის უფლებები დაცულია ან რომ ძალადობის მყისიერი საფრთხე არ არსებობს, სირაქლემის პოზაა და სხვა არაფერი. ამ თემაზე სირაქლემის პოზა ძალიან გამტკბარი აქვს ნებისმიერი მიმართულების პოლიტიკოსს და “უფლებადამცველს”. ამაზე არავინ საუბრობს. “პოლიტიკური თემაა” ყველაფერი – საგარეო ურთიერთობებიდან დაწყებული სხვადასხვა სკულპტურების დადგმით დამთავრებული. ქალების პრობლემები კი “პოლიტიკური თემა” არაა. ჟურნალისტებს არც კი მოსდით აზრად, პოლიტიკოსებს ამის შესახებ კითხვა დაუსვან. “ბატონო/ქალბატონო, რას ფიქრობთ ოჯახში ძალადობის შესახებ და როგორ ესახება თქვენს პარტიას ამ პრობლემის მოგვარება?” გინახავთ ან გაგიგიათ ოდესმე მსგავსი კითხვა ქართველი პოლიტიკოსის მიმართ? მე არ მახსენდება. ჟურნალისტებს რატომღაც ჰგონიათ, რომ ამ თემაზე კითხვები მხოლოდ ქალის უფლებადამცველ ორგანიზაციებს ან დიდი-დიდი სახალხო დამცველის აპარატს უნდა დაუსვან.

პოლიტიკოსები და უფლებადამცველები დიდი ენთუზიაზმით საუბრობენ პატიმართა უფლებების დარღვევაზე, მათზე განხორციელებულ ძალადობაზე ან კიდევ აქციების ძალადობრივი მეთოდებით დაშლაზე და ა.შ. სტუდენტები აპროტესტებენ, რომ თვითმმართველობის წევრები “რიგით” სტუდენტებს სცემენ… ყველა აპროტესტებს, როცა კაცებს ხვდებათ, ქალებზე კი ყველა დუმს. რატომ? იმიტომ რომ ასეთი წესია – კაცებზე ჩვეულებრივ საჯაროდ ძალადობენ, ქალებზე კი არა. ქალზე საჯაროდ “ხელის აწევა” პატრიარქალურ-მაჩოისტური გადმოსახედიდან დიდ სირცხვილად და თავის მოჭრად ითვლება. აი, სახლში “ჩუმად” საკუთარ ცოლზე, შვილზე ან დაზე ძალადობა კი შეიძლება, სადმე მოფარებულ კუთხე-კუნჭულში ქალის გაუპატიურებაც არაა პრობლემა. ასეთი ძალადობის არშემჩნევა, მასზე თვალის დახუჭვა ბევრად უფრო ადვილია, ვიდრე იმაზე, რომელიც საჯარო სივრცეში ხდება.

დავუბრუნდეთ ისევ პატიმრების თემას. პატიმართა უმეტესობა კაცია, როგორც ითქვა, მათ არც თუ ცოტა დამცველი და გულშემატკივარი ჰყავთ. ჩნდება ბუნებრივი შეკითხვა, თუ ვინმე რეციდივისტი და საზოგადოებისთვის განსაკუთრებულად საშიში მამაკაციც კი იმსახურებს იმას, რომ მისი უფლებების დაცვისთვის იბრძოლონ, რატომ არ იმსახურებს იმავეს მშვიდობიანი მოქალაქე ქალი? აშკარა უსამართლობაა ის, რომ ქალის უფლებების ხსენებისთანავე ყველა (მათ შორის ქალებიც!) თავს ქვიშაში წარგავს და განაცხადებს, რომ არანაირი პრობლემა არ არსებობს, ეს რა სალაპარაკოა და ა.შ.

ქალზე ძალადობა მთელ მსოფლიოში პრობლემად რჩება. მაგალითად მოვიყვან შემთხვევებს, რომლებიც განსაკუთრებით მძიმე და ტრაგიკული შედეგით დასრულდა. 2000 წელს პალესტინაში 21 წლის ფახრა იუნუსს ყოფილმა ქმარმა მჟავა დაასხა. გოგონამ საშინელი დაზიანებები მიიღო, ცხვირი პრაქტიკულად სულ დაუდნა, უამრავი ოპერაცია გაიკეთა და ცოცხალი გადარჩა, მაგრამ ამ თავდასხმამ სამუდამოდ დაამახინჯა და ადამიანის სახე დაუკარგა. 12 წლის შემდეგ უბედური ქალი ფანჯრიდან გადახტა და თავი მოიკლა.

უკრაინელ 18 წლის გოგონას, ოქსანა მაკარს რამდენიმე კაცი დაესხა თავს, გააუპატიურეს, აწამეს და ცეცხლი წაუკიდეს. გოგონამ მძიმე დამწვრობები მიიღო, ექიმებს მისი ორივე ქვედა კიდურის და ერთი ხელის ამპუტაცია დასჭირდათ, მაგრამ ოქსანა მაინც გარდაიცვალა.

ამ პოსტს რომ ვწერდი, ჩემმა მეგობარმა ფეისბუქზე სწორედ მაშინ გააზიარა საქართველოში მომხდარი ეს ამბავი. 23 წლის გოგონა ქმარმა მოკლა. მოკლულს უკვე აღარაფერი ეშველება, მაგრამ იქნებ დამნაშავე მაინც დაისაჯოს მკაცრად. ზემოთ აღწერილ შემთხვევებში, მიუხედავად ძალადობის სიმძიმისა და კატასტროფული შედეგებისა, ფახრაზე და ოქსანაზე თავდამსხმელმა მამაკაცებმა მაინც მოახერხეს სასჯელისგან თავის დაძვრენა… იმიტომ, რომ გავლენიანი ოჯახებიდან იყვნენ და სახელმწიფოც მათ მხარეზე აღმოჩნდა.

 

რაც შეეხება “ტაბულას”, “ფემინისტური ლოგიკა” მათი პირველი ანტიფემინისტური სტატია არ არის, ამგვარი სტატიები ამ ჟურნალში საკმაოდ ხშირია. “ტაბულას” რედაქციას მიაჩნია, რომ მათ მემარჯვენე-ლიბერტარიანულ იდეოლოგიასთან ყველანაირი ფემინიზმი წინააღმდეგობაში მოდის. მაგრამ მე ვფიქრობ, ამაშიც ცდებიან. ამის სადემონსტრაციოდ კი სწორედ ოჯახში ძალადობის თემა გამოდგება. მემარჯვენეებისთვის იდეალური სახელმწიფო მინიმალური სახელმწიფოა. მინიმალური სახელმწიფოს არსი მდგომარეობს შემდეგში: მან უნდა დაიცვას თავისი მოქალაქეები საფრთხისგან, როგორც ერთმანეთისგან, ასევე სახელმწიფოს გარედან მომდინარე საფრთხისგან. ამიტომ მინიმალური სახელმწიფოს ყველაზე მნიშვნელოვანი ინსტიტუტებია ჯარი და პოლიცია. მეორე მხრივ, ეს სახელმწიფო რაც შეიძლება ნაკლებად უნდა ჩაერიოს სხვა საკითხებში, განსაკუთრებით ეკონომიკაში. მაშასადამე, მემარჯვენეების აზრით, სახელმწიფოს ყველაზე მნიშვნელოვანი ფუნქციაა, დაიცვას ადამიანები საფრთხისგან, ძალადობისგან, თავისუფლების შეზღუდვისგან, ხოლო სხვა მხრივ აცალოს მათ თავისუფლად განვითარება და ეკონომიკური აქტივობა. თუ დავეყრდნობით ქალზე ძალადობის შესახებ ჩვენ ხელთ არსებულ ინფორმაციას, თუნდაც ზემოთ ხსენებულ სტატისტიკას, გამოდის, რომ სახელმწიფო თავის უპირველეს და უმნიშვნელოვანეს ფუნქციას – ძალადობისგან დაცვას – ვერ ან არ ასრულებს. ამ ქალებისთვის ფაქტობრივად, არც მინიმალური და არც საერთოდ არანაირი სახელმწიფო არ არსებობს. ისინი არიან პრესახელმწიფოებრივ, ჰობსისეულ “ბუნებრივ მდგომარეობაში”, სადაც შედარებით სუსტ ადამიანს სხვა გზა არა აქვს, გარდა იმისა, რომ ან ითმინოს ძალადობა ან მოძალადე მოკლას. იმ შემთხვევაში თუ გატანჯული ქალი მეორე, უკიდურეს და საშინელ არჩევანამდე მივა, აქ უცებ საიდანღაც გაჩნდება სახელმწიფო და მკვლელს დასჯის, მიუხედავად იმისა, რომ თავისივე უმოქმედობითა თუ უუნარობით მიიყვანა ადამიანი ამ ზომამდე.

მართალია, მინიმალური სახელმწიფოს ცნება ჯერ კიდევ იმ ბნელ დროებაში ჩამოყალიბდა, როცა ქალი მოქალაქედ და სრულფასოვან ადამიანად არ მოიაზრებოდა. ასე რომ, ის თავიდან მართლაც მხოლოდ მამაკაცების დასაცავად იყო ჩაფიქრებული. მაგრამ ახლა ხომ სხვა დროა – თუ ქალს ადამიანად და მოქალაქედ ვაღიარებთ (რისი აღიარებისთვისაც სხვათაშორის, ქალებმა/ფემინისტებმა ბევრი იბრძოლეს), მაშინ ისიც უნდა ვაღიაროთ, რომ სახელმწიფო ვალდებულია ქალი ძალადობისგან დაიცვას, ისევე როგორც მამაკაცი, იმისგან დამოუკიდებლად, თუ სად და რა პირობებში ხორციელდება ეს ძალადობა.

აქედან გამომდინარე, აბსოლუტურად გაუგებარია, რით ეწინააღმდეგება ქალის ძალადობისგან დაცვის ფემინისტური მოთხოვნა ვინმეს მემარჯვენე-ლიბერტარიანულ იდეოლოგიას. მესმის, მემარჯვენე არ ეთანხმებოდეს სოციალისტური ფემინიზმის ზოგიერთ მოთხოვნას, მაგრამ ძალადობის საკითხზე სირაქლემას პოზაში ყოფნა არ მესმის. თუ ამ ადამიანს ყველანაირი ფემინიზმის ხსენებაზე ელეთმელეთი მოსდის და ჯიუტად უარყოფს ძალადობის არსებობას ან ამ თემის მნიშვნელობას, მაშინ გამოდის, რომ მას უბრალოდ ხელს აძლევს ამგვარი ძალადობის არსებობა და ქალის დაუცველობა. უკეთეს შემთხვევაში, ასეთ მემარჯვენეს (მამაკაცს) მოსწონს ის, რომ ამგვარად დამონებულ-დაბეჩავებული ქალები საზოგადოებრივ ასპარეზზე თუ შრომის ბაზარზე ვერანაირ კონკურენციას ვერ გაუწევენ, უარეს შემთხვევაში კი თვითონაც მოძალადეა. ძალადობაზე თვალის დახუჭვა არანაირი პოზიტიური იდეოლოგიური მოსაზრებებით არ იხსნება და არც შეიძლება აიხსნას.