“პიანისტი ქალი”

“ბახის მუსიკა მიყუჩდა. მისი დინება შეწყდა. ორივე მაესტრო – ბატონი მაესტრო და ქალბატონი მაესტრო დგებიან თავიანთი ტაბურეტებიდან და თავს დაბლა ხრიან, ისევე როგორც თვინიერი ცხენები ყოფენ თავს შვრიით სავსე ტომარაში.”

“პიანისტი ქალი” ავსტრიელი მწერლის, ელფრიდე იელინეკის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი რომანია. რომანი პირველად 1983 წელს გამოიცა.

სათაურის ქართულმა ვარიანტმა – “პიანისტი ქალი” – მკითხველს შეიძლება რაღაც ამაღლებულის, რომანტიულისა და დახვეწილის მოლოდინი გაუჩინოს. მაგრამ ამ მოლოდინის საპირისპიროდ, მთავარი გმირის, ერიკა კოხუტის ცხოვრებას ამაღლებული და რომანტიული არაფერი სცხია. ერიკა კოხუტი ცხოვრობს და მუშაობს ვენაში, იგი ოცდაათს გადაცილებულია, რომანის ბოლოსთვის კი 38 წლისაა. ის ალბათ მეოცე საუკუნის ტიპური ევროპელი “შინაბერა” ქალია. ყველაფერი ნაცნობია და ყველაფერი ადგილზეა – სიმკაცრე, ძველმოდური ჩაცმულობა, ახალგაზრდა გოგონების მიმართ მტრული დამოკიდებულება… ეს ის ქალია, გვერდიდან რომ უყურებენ, თან ხითხითებენ და თან თანაუგრძნობენ, რადგან მისი “პირადი ცხოვრება არ შედგა”. ოღონდ, ამ შემთხვევაში ამ ქალს გვერდიდან კი არ ვუყურებთ, არამედ ყველაფერს მისი (ერიკა კოხუტის) პოზიციიდან ვხედავთ.

ამგვარ ქალებს საზოგადოება ქმნის თავისი წესებითა და ინსტიტუტებით. მაგრამ ერიკა კოხუტი, უფრო კონკრეტულად, ხელოვნების ნაყოფია. ერიკა ხელოვნებამ შექმნა – კერძოდ, კლასიკურმა მუსიკამ. მნიშვნელოვანი ფაქტია ის, რომ ერიკა არ არის ხელოვანი, რომელიც ქმნის ხელოვნებას; ის მხოლოდ “ასრულებს” მას და ყველაზე უკეთეს შემთხვევაში, ინტერპრეტაციას უკეთებს. ერიკა არ ქმნის ხელოვნებას, პირიქით, ხელოვნება ქმნის და განსაზღვრავს მას. მას ხომ დედა ბავშვობიდანვე ზრდიდა როგორც მუსიკალურ ვუნდერკინდს; ამზადებდა იმისთვის, რომ მსოფლიოში ცნობილი შემსრულებელი გამხდარიყო. ერიკას ხელოვნებას არაფერი აქვს საერთო თავისუფლებასთან, ჯანყთან, სოციალურ პროტესტთან. პირიქით:

• ხელოვნება მონათმფლობელია, მათრახით რომ გადგას თავზე;
• ხელოვნება სასტიკი კაპიტალისტია, დღე-ღამეში 12 საათს რომ გამუშავებს და ხელფასს კი მხოლოდ იმდენს გიხდის, საარსებოდ რომ გეყოს;
• ხელოვნება ღმერთია/რელიგიაა, რომელიც თვითშეწირვას, მუდმივ მსახურებას და თავისი წესების განუხრელად დაცვას გთხოვს და თან გეუბნება, რომ ამის სანაცვლოდ, შეიძლება შემდგომში დაჯილდოვდე.

მაგრამ ერიკა ამ ჯილდოსაც კი ვერ იღებს (ეტყობა, საკმარისად მორჩილი მაინც ვერ აღმოჩნდა), ის ვერ გახდა მსოფლიოს მასშტაბით ცნობილი პიანისტი და იძულებულია, უბრალო მუსიკის მასწავლებლობას დასჯერდეს. ის მუსიკის მასწავლებელია და ამგვარად, ხელოვნებას ახალ მონებს უზრდის.

სწორედ თავის ახალგაზრდა მოსწავლესთან აბამს რომანს(?) ეს შუა ხნის ქალი. თუმცა თავად იგი (მოსწავლე) ხელოვნებას შეწირული მორიგი მონა არ არის, ხელოვნება მისთვის მეგობარია, მას იშველიებს თავისი მიზნების მისაღწევად. ვალტერ კლემერი ხელოვნებასთან მეგობრობს, როგორც შეიძლება სიამოვნებით მეგობრობდნენ გავლენიან მონათმფლობელთან, კაპიტალისტთან ან მღვდელთან და მათთან ერთად ბატონობდნენ ჩაგრულებზე, ინაწილებდნენ ძალაუფლებას. ვალტერ კლემერს არც განსაკუთრებული მიჯაჭვულობა აქვს ხელოვნებასთან. მას შეუძლია ნებისმიერ დროს მიატოვოს ეს “მეგობარი”, თუ ჩათვლის, რომ მისთვის სარგებელი აღარ მოაქვს. ნათელია, რომ ამგვარი მამაკაცი ერიკას არაფრად გამოადგებოდა. ამიტომაც არის, რომ ეს არშემდგარი რომანი კიდევ უფრო ტრაგიკულს ხდის მის ცხოვრებას. ერიკასთვის ხსნა არ არსებობს.

ლიზბეთ სალანდერი შვედეთის წინააღმდეგ

“იძებნება სამმაგი მკვლელობისთვის! პოლიცია ეძებს ფსიქოპათ მკვლელს!

პოლიცია ლიზბეთ სალანდერს ეძებს. სასამართლოს მიერ გონებაშეზღუდულად გამოცხადებული სალანდერი შვედური პოლიციის ერთადერთი ეჭვმიტანილია – მას თავისი მეურვისა და ჟურნალ “მილენიუმის” ჟურნალისტების მკვლელობაში ედება ბრალი. გოგონა ცეცხლს ეთამაშება…”

ასეთი დამაინტრიგებელი ანოტაცია აქვს “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობის” მიერ ახალგამოცემულ წიგნს “გოგონა, რომელიც ცეცხლს ეთამაშებოდა”. ეს სტიგ ლარსონის “მილენიუმის ტრილოგიის” მეორე წიგნია, გახმაურებული “გოგონა დრაკონის ტატუთი”-ს გაგრძელება.

შარშან შემოდგომაზე “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობამ” ბლოგერებისთვის კონკურსი გამოაცხადა. ბლოგერებს “გოგონა დრაკონის ტატუთი” უნდა წაეკითხათ და პოსტი დაეწერათ. მონაწილეობა მეც მივიღე და ეს პოსტი დავწერე. ამჟამად კონკურსი არ არის გამოცხადებული, მაგრამ, რა თქმა უნდა, ეს სულაც არ შემიშლის ხელს მეორე წიგნზეც გადმოვცე ჩემი შთაბეჭდილებები.

მაშ ასე, “გოგონა, რომელიც ცეცხლს ეთამაშებოდა”:

ამ წიგნში, რა თქმა უნდა, კვლავ ვხვდებით უკვე ნაცნობ პერსონაჟებს – იქნება ეს ლიზბეთ სალანდერი, მიქაელ ბლუმკვისტი, ერიკა ბერგერი თუ სხვები. მათ გარდა ახალი პერსონაჟებიც ჩნდებიან და უნდა ითქვას, რომ ისინიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ.

უნდა ითქვას ისიც, რომ წიგნს თავისმომაბეზრებელი, უინტერესო დასაწყისი აქვს. წიგნის დაახლოებით პირველი 170 გვერდი სავსეა ისტორიულ-გეოგრაფიული ინფორმაციით, საყიდლების სიებითა და უინტერესო სექსუალური სცენებით. თუმცა ამ გვერდებზე რამდენიმე “გამონათებაც” არის და თუ მათ არ წაიკითხავთ, გაგრძელების გაგება გაგიჭირდებათ. გაგრძელება კი მართლაც შთამბეჭდავია. უინტერესო დასაწყისის შემდეგ ავტორი აღწერს იმას, რისი აღწერა და ჩვენება მართლაც ძალიან კარგად გამოსდის – სოციალურ უსამართლობას და ზნედაცემულ ადამიანებს/ქალთმოძულე კაცებს.

ქალთმოძულე კაცები, ფემინიზმი, გენდერული საკითხები ამ წიგნში, ისევე როგორც პირველში, აქტუალურია. ამჯერად, ავტორი საკითხის სხვა კუთხეს გვაჩვენებს. პირველი წიგნი მდიდარ ნაცისტებსა და შეშლილ მანიაკებს ეხებოდა, მეორე წიგნში კი სექს-ტრეფიკინგისა და სექს-მაფიის თემა შემოდის.

წიგნში ნათქვამია, რომ “შვედეთი ერთ-ერთ პირველ ადგილზეა რუსეთიდან და ბალტიისპირეთიდან მეძავების იმპორტის მხრივ”; ხოლო “სექს-მაფია რეალურად ვიღაც არარაობების უვარგისი ხროვაა”. მოკლედ, სექს-მაფია გაუნათლებელი, წერა-კითხვის უცოდინარი და ხელმოცარული ხალხითაა დაკომპლექტებული და არა – საზოგადოების მაღალი წრეებიდან გამოსული ადამიანებით. წიგნში მოცემული ინფორმაციით, მაფია აღმოსავლეთ ევროპიდან სექს-ტრეფიკინგს დაუბრკოლებლად აწარმოებს. საგანგებოდ არის ხაზი გასმული იმ ფაქტზე, რომ საზოგადოება და პოლიცია ამ ტიპის დანაშაულის მიმართ შემწყნარებლობას იჩენს და აიგნორებს მას. მაფია სინამდვილეში მეტად სუსტია, პოლიციას ამ პრობლემის მოგვარება უბრალოდ არ სურს და არ აინტერესებს. “ტალინელი და რიგელი თინეიჯერი გოგონების ჩაგვრა და გაუპატიურება არავის ადარდებს. ბოზი ბოზია. ეს სისტემის ნაწილია”. საუბარია იმაზეც კი, რომ პოლიცია მკვდარი მეძავის პოვნის შემთხვევასაც უმნიშვნელოდ მიიჩნევს და ჩქმალავს – “თუ ორმოცდარვა საათში მკვლელს ვერ იპოვიდნენ, პოლიცია “უფრო მნიშვნელოვანი საქმეების გამოძიებაზე” გადაერთვებოდა ხოლმე”.

ეს ყველაფერი კი ხდება იმ ფონზე, როცა შვედეთში ტრეფიკინგის წინააღმდეგ მკაცრი კანონმდებლობა არსებობს და სექსუალური მომსახურების ყიდვაც კანონით ისჯება. ავტორის დამოკიდებულება ამ საკითხის მიმართ შეიძლება ამ ფრაზით შეჯამდეს: “ტრეფიკინგი ადამიანის უფლებათა უდიდესი დარღვევაა”.

ლიზბეთ სალანდერი (რუნი მარა)

წიგნის ანოტაციიდან ჩანს, რომ ლიზბეთ სალანდერი მკვლელობებში ერთადერთ ეჭვმიტანილად გამოცხადდა. ამის შემდეგ არა მარტო პოლიციის, არამედ მედიისა და საზოგადოების მახინჯი სახეც გამოჩნდა. თავი წამოყო სკანდალებზე მონადირე, ყვითელმა, იარლიყების მიკერების მოყვარულმა და, თამამად შეიძლება ითქვას, ფაშისტურმა მედიამ. სტიგ ლარსონი ამ ყველაფერს დიდ ყურადღებას უთმობს და ვრცლად აღწერს, მაგრამ ერთგან თვითონვე ძალიან სხარტად და მრავლისმეტყველად აჯამებს: “პრესაში დაბეჭდილი მასალების მიხედვით, პოლიცია ეძებდა ფსიქოპათ ლესბოსელს, რომელიც სატანისტთა სექტას შეუერთდა და მათთან ერთად ეწეოდა სადო-მაზოხისტური სექსის და საზოგადოების, განსაკუთრებით, მამაკაცთა სიძულვილის პროპაგანდას”. სახელმწიფოს მიერ ქმედუუნაროდ და ფსიქოპათად გამოცხადებული, პოლიციის მიერ დევნილი და მედიის მიერ დემონიზებული ლიზბეთი არც სხვებმა დაინდეს. პირიქით, ეს საუკეთესო დრო გამოდგა მისი ძველი ნაცნობებისთვის, რომელთაც ლიზბეთი გაუგებარი მიზეზებით არ მოსწონდათ ან სძულდათ – გუდას პირი მოხსნეს და ისედაც დარწმუნებულ საზოგადოებას კიდევ ერთხელ აუწყეს, რა საშინელი და საშიში ადამიანი იყო ლიზბეთ სალანდერი. გასაკვირი არ არის, რომ ლიზბეთს ერთი პერიოდი ისეთი გრძნობა ჰქონდა, თითქოს მთელ შვედეთს მარტო უპირისპირდებოდა. თუმცა მას მალე მეგობრები და მოკავშირეებიც გამოუჩნდნენ. სხვათაშორის, ეს არის ის საკითხი, რაზეც შეიძლება ავტორს მიედავო და გააკრიტიკო – აღმოჩნდა, რომ ლიზბეთი მეგობრობდა მარგინალ ქალებთან და საზოგადოებაში ინტეგრირებულ, შეიძლება ითქვას, ავტორიტეტულ მამაკაცებთან. მისი ყველა “მფარველი” მამაკაცია. ქალებისა და კაცების ამგვარი დაყოფა-დაპირისპირება უცნაურად ჩანს, მით უმეტეს, იმ ფონზე, როდესაც ავტორი ასეთი მგრძნობიარეა გენდერული საკითხების მიმართ.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი თემა, რასაც ავტორი ეხება არის სახელმწიფოს ინტერესების სახელით ადამიანების ჩაგვრა. აქ მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ფსიქიატრიაც. როგორც ჩანს, ავტორს ფსიქიატრიისა და ფსიქიატრების მიმართ ძალიან სკეპტიკური დამოკიდებულება აქვს (რაც ჩემს დამოკიდებულებას ემთხვევა). წიგნში აღწერილი “მთავარი” ფსიქიატრი, საერთაშორისო დონის ექსპერტი, მხოლოდმხოლოდ ბანალური მოძალადეა, რომელსაც სახელმწიფო თავისი მიზნებისთვის იყენებს. ჩვეულებრივი მოძალადისგან განსხვავებით, მასთან ბრძოლა ძნელია, რადგან იგი “სიგელების, დიპლომების, აკადემიური წოდებების” უკან იმალება.

ბევრი რომ აღარ გავაგრძელო, ამ პრობლემებისა და უსამართლობების აღწერით ავტორი ახერხებს, მკითხველი გააბრაზოს და აღაშფოთოს. ჩემი აზრით, ეს სწორედ ისაა, რისთვისაც ღირს ამ წიგნის წაკითხვა.

სტიგ ლარსონი თანამედროვე პრობლემებს აღწერს და რაც მთავარია, ეს პრობლემები უნივერსალურია – იმავე პრობლემებს ევროპის, მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებშიც შეხვდებით. ეს ეხება საქართველოსაც. ის, რითიც საქართველო შვედეთს არ ჰგავს, სამწუხაროდ შემდეგია:

ა) ძლიერი ფემინისტური მოძრაობა;

ბ) განათლებული და სოციალური თემებით დაინტერესებული ჟურნალისტები; ასევე ჟურნალისტური გამოძიებები ამ თემებზე.

ლეილა აჩბას მემუარები

“ლეილა აჩბა–ანჩაბაძე ერთ–ერთ პირველ აფხაზ მუჰაჯირთა შთამომავალია. მამამისი, რეფიქ ბეი აჩბა, ოსმალეთის სულთან აბდულაზიზის ცოლის დისშვილი იყო. მისი დეიდა, ფეივესტე ემხვარი და ბიძაშვილი, ფატმა აჩბა, სულთან აბდულჰამიდ II-ის ცოლები იყვნენ.

1919 წელს ლეილა აჩბა ფადიშაჰის სასახლეში აიყვანეს და ოსმალეთის ბოლო სულთნის, მეჰმედ VI–ის ცოლის, ემინე ნაზიქედას, სეფექალი გახდა.

მართალია, ამ დროს ფადიშაჰის სასახლე და ჰარამხანა ძველებური ტრადიციებითა და წესებით აღარ ცხოვრობს, მაგრამ ლეილა აჩბას ჩანაწერები საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც იგი ერთადერთი ქალია, რომელიც ჰარემში ცხოვრობდა და ამის შესახებ მოგონებები აქვს დაწერილი. გარდა ამისა, ის არის თვითმხილველი ოსმალეთის იმპერიის დაცემის, ასევე სულთანათისა და ხალიფატის გაუქმებისა, რაზეც ის სასახლის სეფექალის პოზიციიდან საუბრობს. ლეილა აჩბას მემუარები საინტერესოა იმ თვალსაზრისითაც, რომ შეიცავს ბევრ ცნობას თურქეთში მცხოვრები აფხაზების შესახებ.”

ლეილა აჩბას მემუარები “ლიტერატურის მუზეუმმა” 2011 წელს გამოსცა. როგორც წიგნის ანოტაცია გვამცნობს, ლეილა ერთადერთი ქალია, ვინც ჰარამხანაში ცხოვრობდა და ამის შესახებ მოგონებები დაწერა. გარდა ამისა, მისი სეფექალობა მნიშვნელოვან ისტორიულ მოვლენებს დაემთხვა – ოსმალეთის იმპერია დაეცა, სულთანათი გაუქმდა და რესპუბლიკა გამოცხადდა. სულთანი და მისი ოჯახი გადასახლებაში წავიდნენ.

ლეილას მემუარები რამდენიმე ნაწილადაა დაყოფილი. მათგან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ლეილას ოჯახის ისტორია, სასახლის ცხოვრების აღწერა და სულთნის გადასახლების პერიოდი. ყურადღებას გავამახვილებ ზოგიერთ საინტერესო მონაკვეთზე:

 

სულთანი და მისი ცოლები 

სულთნის პირველი ცოლი – სულთან მეჰმედ VI ვაჰიდედდინის პირველი ცოლი ემინე ნაზიქედა იყო. უფლისწულმა ვაჰიდედდინმა ნაზიქედა მაშინ შეამჩნია, როცა ის მის დასთან მსახურობდა სეფექალად. უფლისწულს მოეწონა იგი, ამიტომ დასთან მივიდა და სთხოვა, ცოლად გამატანეო, მაგრამ უარი მიიღო. ერთწლიანი ხვეწნის შემდეგ, როგორც იქნა დაითანხმა და, მაგრამ ერთი პირობით – ნაზიქედას გარდა სხვა ცოლი არასოდეს უნდა შეერთო.

ნაზიქედამ ორი გოგო გააჩინა, შემდეგ კი იავადმყოფა და მეტი ბავშვის გაჩენა აღარ შეეძლო. ლეილა წერს, ამის შემდეგ დედოფალი შეგუებული იყო იმ აზრთან, რომ მისი ქმარი კიდევ მოიყვანდა ცოლს – მას ხომ ვაჟი, ტახტის მემკვიდრე არ გაუჩენია.

მეამბოხე ინშირაჰი – მართლაც, სულთანმა მალევე მოისურვა მეორე ცოლის შერთვა და ერთი 17 წლის გოგო, ინშირაჰი მოიყვანა. მაგრამ ინშირაჰი უჩვეულოდ მეამბოხე გამოდგა, პირველი ცოლისგან განსხვავებით, ის სულთნის გარეშე რომანებს არ ეგუებოდა. ლეილა მას “ზღვარგადასულად ეჭვიანს” უწოდებს. ერთხელ ინშირაჰს მსახურმა ამბავი მიუტანა, სულთანი გღალატობსო. ინშირაჰმა სკანდალი მოაწყო, შემდეგ კი სასახლიდან წავიდა. ორი დღის შემდეგ კი სულთანი მას ოფიციალურად გაეყარა.

ბიძაშვილები – ამის შემდეგ სულთანმა ვაჰიდედდინმა ცოლად შეირთო მუვედდეთი, რომელმაც, როგორც იქნა, გააჩინა ასე ნანატრი ვაჟი. მაგრამ ამ დიდმა “მიღწევამაც” კი ვერ იხსნა იგი ერთი მისთვის არასასურველი მოვლენისგან. მუვედდეთთან სეფექალად მისი ბიძაშვილი ნევვარე მსახურობდა. სულთანს იგი მოეწონა და მისი ცოლად მოყვანა განიზრახა. მუვედდეთმა ეს რომ შეიტყო, სულთანთან მივიდა და შეეხვეწა, ნუ შეირთავ ცოლად ნევვარეს, ამის შემდეგ ისე ვეღარ მეყვარება და ისეთ პატივს ვეღარ ვცემ, როგორც ადრეო. სულთანმა ყურად არ იღო ეს თხოვნა და ნევვარე მისი მესამე ცოლი გახდა.

სულთნის მეოთხე ცოლი – სულთნის ბოლო ცოლს ნევზადი ერქვა. ლეილა აღნიშნავს, რომ სულთანი მას განსაკუთრებულად ენდობოდა და მასთან ბევრ დროს ატარებდა. ეს კი სხვა ცოლების (განსაკუთრებით, ნევვარეს) ბრაზსა და ეჭვიანობას იწვევდა.

სულთნის ცოლებთან დაკავშირებით საინტერესოა კიდევ ერთი ფაქტი: ისინი ორგვარი ტიტულით სარგებლობდნენ – ქადინეფენდი და იქბალი. “ქადინეფენდი” უფრო მაღალი და პატივსაცემი ტიტული იყო, “იქბალი” კი, ფაქტობრივად, ხარჭას უფრო ნიშნავდა. ამ ტიტულებს ცოლებს თავად სულთანი ანიჭებდა. ვაჰიდედდინს ასე გადაუწყვეტია – “ქადინეფენდის” ტიტული მხოლოდ იმ ცოლებს მიანიჭა, რომლებთანაც შვილი ეყოლა, ესე იგი, პირველ და მეორე ცოლებს. ასე რომ, ნევზადსაც “იქბალის” ტიტული ჰქონდა, მიუხედავად იმისა, რომ სულთანი მისით სხვებზე მეტად იყო გატაცებული. ლეილა აღნიშნავს, რომ “ამ საკითხთან დაკავშირებით სასახლეში ბევრს ჭორაობდნენ”.

სულთნის ცოლები, გარდა ნევზადისა, ეთნიკურად აფხაზები იყვნენ. ნაზიქედა გვარად მარშანია იყო, მუვედდეთი და ნევვარე კი ჩიჰბას გვარის წარმომადგენლები იყვნენ.

 

მექალთანე მამაკაცები

როგორც ვხედავთ, სულთანს საერთო ჯამში ხუთი ცოლი ჰყავდა და კიდევ არაერთი რომანიც ჰქონდა. მამაკაცების მექალთანეობა თითქოს ჩვეულებრივი მოვლენა იყო და არც არავის უნდა გაკვირვებოდა. მიუხედავად ამისა, ლეილა ზოგიერთ მამაკაცს ანტიპათიით მოიხსენიებს და “მექალთანეს” უწოდებს. ჰარამხანის მკვიდრისგან ამ სიტყვის ხსენება მართლაც საოცარი მეჩვენა. ბოლო-ბოლო დავასკვენი, რომ “მექალთანეს” აქ ისეთ მამაკაცს უწოდებდნენ, ვინც გარკვეულ ზღვარს გადადიოდა – სასახლის ეტიკეტს არღვევდა. ამის გარდა, ისინი მართლაც არაფრით განსხვავდებოდნენ არც სულთნისა და არც სხვა მამაკაცებისგან. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ყველანი ერთნაირად მექალთანეები იყვნენ.

 

დამოკიდებულება ჰარამხანის მიმართ

ლეილა დაწვრილებით აღწერს ჰარამხანაში ქალების (სეფექალების, მსახურების) ცხოვრებას. მისი თქმით, ამ ქალებს საწუწუნო არაფერი ჰქონდათ; მშვენივრად ცხოვრობდნენ, განათლებას იღებდნენ, ფული ჰქონდათ, პატივისცემით სარგებლობდნენ… ლეილა ვერ ხვდება, რატომ არ მოსწონდათ ევროპელებს ჰარამხანა. იგი წუხილს გამოთქვამს ამ საკითხზე: “სასახლეში სტუმრად ჩამოსულმა, მეფეებმა, პრინცესებმა, უცხოელმა ელჩებმა ჰარამხანის ცხოვრება საკუთარი თვალით იხილეს. რა სამწუხაროა, რომ მიუხედავად ამისა, მათი მხრიდან ქილიკი არ მთავრდებოდა”.

ევროპელები ჰარამხანას თავიანთი ცივილიზაციის გადმოსახედიდან, ქედმაღლურად უცქერდნენ და სასაცილოდ არ ჰყოფნიდათ. ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ ევროპაში ქალები არ იჩაგრებოდნენ და ამ მხრივ იდეალური მდგომარეობა იყო. უბრალოდ, როგორც ცნობილია, ევროპულ-ქრისტიანული კულტურისთვის მრავალცოლიანობის იდეა ოდითგანვე მიუღებელია.

 

გადასახლება

ლეილა აჩბა

სულთანი გადასახლებაში რესპუბლიკის გამოცხადებამდე, 1922 წელს წავიდა. მისი ცოლები, ქალიშვილები, სხვა ოჯახის წევრები და მსახურები კი თურქეთში დარჩნენ. მათი ნაწილი მოგვიანებით, 1924 წელს გადაასახლეს.

სულთანათის გაუქმება, სულთნის წასვლა, რესპუბლიკის გამოცხადება – ეს ყველაფერი მძიმე დარტყმა აღმოჩნდა სასახლის ქალებისთვის. ჩვენს თანამედროვე ინფორმაციულ ერაში მცხოვრები ადამიანისთვის ალბათ ბევრად უფრო ადვილია თუნდაც მნიშვნელოვან ცვლილებებთან გამკლავება; მაგრამ ამ ქალებისთვის ასე არ იყო, სასახლე და ჰარამხანა მათთვის ცნობილი ერთადერთი რეალობა იყო და წარმოდგენაც კი უჭირდათ, სად უნდა წასულიყვნენ ან რა უნდა ეკეთებინათ, როცა ეს რეალობა თავზე დაემხობოდათ.

ამას ზედ დაერთო ისიც, რომ თურქეთში დარჩენილი სულთნის ცოლები თავიანთ სეფექალიან-მსახურებიანად სხვა სასახლეში გადაასახლეს. ლეილა დაწვრილებით აღწერს, თუ რა მძიმე პირობებში უწევდათ ცხოვრება; ერთი პერიოდი საწოლებიც კი არ ჰქონდათ და იატაკზე ეძინათ. გარდა ამისა, მათ არ აძლევდნენ უფლებას, სასახლიდან გასულიყვნენ ან წერილი მაინც მიეწერათ ვინმესთვის. ეს ქალები ახალგამოცხადებული რესპუბლიკის პატიმრებად იქცნენ.

ზოგმა ამგვარი მკვეთრი ცვლილებები და ცუდი პირობები ვერ აიტანა. ლეილა უშუალოდ გახდა მოწმე, როგორ შეიშალა ჭკუიდან ერთი გოგონა, დედოფალ ნაზიქედას ერთ-ერთმა სეფექალმა კი თავი მოიკლა. სამწუხაროდ, ეს მოვლენები ბევრი იქაური ქალის ნერვიულობისა და ნაადრევი გარდაცვალების მიზეზი გახდა. თავად ლეილაც ახალგაზრდა, 33 წლის ასაკში გარდაიცვალა.

თუმცა, ასევე აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთმა ქალმა, პირიქით, საკმაო სულის სიმტკიცე და შეგუების უნარი გამოავლინა. ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითებია სულთნის ბოლო  და ყველაზე ახალგაზრდა ცოლები – ნევვარე და ნევზადი. მათ გადასახლებაში სულთანთან წასვლა არ ისურვეს, მალულად დარჩნენ თურქეთში (კანონი სულთნის ყველა ცოლისა და შვილის გადასახლებას ბრძანებდა), მოგვიანებით მეორედაც გათხოვდნენ და დიდხანსაც იცოცხლეს – მეოცე საუკუნის დასაწყისში დაბადებულები 1990-იან წლებში გარდაიცვალნენ.

ლეილამ კი, როგორც მისივე ძმა ამბობს, ამ მემუარებით უკვდავყო თავისი სახელი.

შავი ჭირი ანუ არჩევანის შეუძლებლობა

ეს არის ჩემი ესსე, რომელიც უნივერსიტეტში ერთ-ერთი საგნისთვის – კერძოდ ”მეოცე საუკუნის რომანი და ესსე” – დავწერე. ჩავთვალე, რომ საინტერესოა და ბლოგზეც ღირს გამოქვეყნება. მით უმეტეს, რომ კამიუ ჩემთვის ერთ-ერთი ყველაზე საყვარელი მწერალია.

ალბერ კამიუს ორ რომანს, ”უცხოსა” და ”შავ ჭირს”  აერთიანებს ის, რომ ორივე მათგანში აქტუალურია აბსურდისა და უბედურების თემა. ზოგადად, კამიუსეული შავი ჭირი შეიძლება გავიგოთ, როგორც სიმბოლო ყველა სახის დიდი ბოროტებისა და უბედურებისა, რომელიც თავს ატყდება ადამიანებს. სწორედაც რომ ”თავს ატყდება”. რადგან შავი ჭირი (ომი, სტიქიური უბედურება, ტოტალიტარული სახელმწიფო…) აბსურდული, ალოგიკური მოვლენაა. შავი ჭირი ისეთი ბუნებისაა, რომ ვერ უპასუხებ კითხვას, რატომ მოდის ის; ვერ იწინასწარმეტყველებ, როდის მოვა. შავი ჭირი (უბედურება) უაზროდ, მოულოდნელად გატყდება თავს.

რომანში ”შავი ჭირი” ამ მოვლენის რამდენიმე განსაზღვრებას ვხვდებით:

• შავი ჭირი, როგორც სისულელე, აბსურდი (”როდესაც ომი იფეთქებს ხოლმე, ადამიანები ამბობენ: ”ომი დიდხანს ვერ გასტანს, ეს ხომ აშკარა სისულელეა”. ეჭვი არაა, ომი მართლაც დიდი სისულელეა, მაგრამ ეს არ აფერხებს მის მსვლელობას.”).
• აბსტრაქცია (”დიახ, უბედურებას რაღაც ეცხო აბსტრაქციისა და ირეალურისა.”).
• განმეორადობა (”შავი ჭირი ყველაფრის თავიდან დაწყებას ნიშნავს.”).
• ღვთის ნება/ბედისწერა
• არჩევანის შეუძლებლობა

ეს განსაზღვრებები სხვადასხვა პერსონაჟთა პირით გვეძლევა – შავ ჭირზე როგორც სისულელესა და აბსურდზე ავტორი/ექიმი რიე საუბრობს; აბსტრაქციასა და განმეორადობაზე – რამბერი; ღვთის ნებაზე – მამა პანელუ. თუმცა ამათ გარდა, იკვეთება ბოლო განსაზღვრებაც – არჩევანის შეუძლებლობა. როგორც უკვე ითქვა, შავი ჭირი ისეთი ბუნებისაა, რომ ადამიანი ვერ აკონტროლებს მას; ადამიანის თავისუფალ ნებას აზრი ეკარგება, იგი ვერ ირჩევს. უფრო მეტიც, შავ ჭირთან ბრძოლაც კი უაზრობა ჩანს – რაც არ უნდა გააკეთო ან რამდენჯერაც არ უნდა გააკეთო, შედეგი მაინც ერთი და იგივეა, ადამიანი უბედურებას თავს ვერ აღწევს. აქ უკვე ჩნდება კითხვა – ღირს კი იბრძოლო, ღირს კი, რომ რამე მოიმოქმედო? რომანში ერთ-ერთი პერსონაჟი, რამბერი, რამდენჯერმე ცდილობს ჩაკეტილი, ეპიდემიური ქალაქიდან გაიქცეს, მაგრამ არაფერი გამოსდის; ამიტომაც ამბობს, შავი ჭირი ყველაფრის თავიდან დაწყებას ნიშნავსო. ღირს კი, რომ დაიწყო თავიდან? თუ შედეგი მუდამ ერთი და იგივეა – ასარჩევიც არაფერი ყოფილა, არჩევანი შეუძლებელია, მნიშვნელობა აღარ აქვს, a-ს მოიმოქმედებ თუ b-ს. ქალაქ ორანში არჩევანის შეუძლებლობა ყოფით საკითხებზეც ვრცელდება – ადამიანები არა თუ ვერ გადიან ქალაქიდან, თავისთვის სასურველ პროდუქტსაც კი ვეღარ და აღარ ყიდულობენ. ”სასურველიც” აღარაფერი არსებობს, რადგან ყველაფერი სულ ერთია.

ვიბრძოლოთ თუ არა, დავიწყოთ თავიდან თუ არა – ასეთი არჩევანის წინაშე რომანის გმირები მაინც დგებიან და სხვადასხვანაირად რეაგირებენ ამაზე. რამბერი სწორედ ისაა, ვინც ამჩნევს შავი ჭირის ამ თვისებას – განმეორადობას და მაინც მზად არის, რომ თავიდან დაიწყოს. რამბერისეული შავი ჭირი არაეფექტურად მომუშავე ბიუროკრატიას წააგავს – როცა ერთი ფანჯრიდან მეორესკენ გაგზავნიან, ერთი კაბინეტიდან მეორესკენ, სასურველ შედეგს კი ვერაფრით ვერ იღებ. სხვათაშორის, თავად რამბერიც, სანამ ქალაქიდან გაქცევას გადაწყვეტდა, კანონიერი გზით ცდილობდა ამ საქმის მოგვარებას და სწორედ ამდაგვარ ბიუროკრატიასთანაც მოუწია ურთიერთობა. თავიდან დაწყების გასაჭირი ადგას სხვა პერსონაჟსაც – გრანს. მას თავისი რომანის პირველი წინადადება დაუწერია, მაგრამ ამის იქით ვეღარ მიდის. მხოლოდ  ამ პირველი წინადადების დაუსრულებელი გადაკეთებითა და თავიდან დაწყებითაა დაკავებული. კიდევ ერთი პერსონაჟი, ტარუ, იდეურ დონეზე უპირისპირდება შავ ჭირს – მას მიაჩნია, რომ საჭიროა, გამუდმებით იბრძოლო და არასდროს მოდუნდე. ორანში მიმდინარე მოვლენები კი მისთვის მხოლოდ ერთ-ერთი მორიგი ბრძოლაა. ექიმი რიე ამბობს: ”როდესაც ხედავ მწუხარებასა და ტანჯვას, რომელიც მას მოაქვს, გიჟი, ბრმა ან ლაჩარი უნდა იყო, რომ შავ ჭირს შეურიგდე.” მამა პანელუმ კი თავის ქადაგებაში შავი ჭირი ღვთის ნებად თუ სასჯელად გამოაცხადა და, ფაქტობრივად, ამით გამორიცხა ყოველგვარი აქტიური პროტესტი და წინააღმდეგობა შავი ჭირის მიმართ. თუ შავი ჭირი ღვთის ნებაა, ის თავისით შეწყდება მაშინ, როცა ღმერთი ინებებს – ადამიანებს ისღა დარჩენიათ, მორჩილად დაითმინონ და ელოდონ დასასრულს.

შავი ჭირი ღვთის ნება და ღვთისგან მოვლენილი სასჯელია – ასეთი პასუხი აქვს მამა პანელუს კითხვაზე ”რატომ?” ექიმ რიეს (რომელიც რომანში ავტორის თვალსაზრისს გამოხატავს) არ სჯერა ამისი. მის ყველაზე ძლიერ არგუმენტად ბავშვის სიკვდილი იქცევა – შეიძლება დავუშვათ, რომ მოზრდილ ადამიანებს ღმერთი მათი ცოდვების გამო სჯის, მაგრამ რა უნდა დაეშავებინათ ისეთი მცირეწლოვან ბავშვებს, რომ ტანჯვით სიკვდილი დაემსახურებინათ? ამ მოვლენამ მამა პანელუს რწმენაც კი შეარყია. თუმცა შემდეგ მან ქადაგებაში განაცხადა, რომ საკითხი ასე დგას – ან ყველაფერი უნდა მიიღო ან ყველაფერი უარყო. თუ რწმენას ირჩევ, მაშინ უნდა მიიღო აუხსნელი და უსამართლო სიკვდილიც.

ასეა თუ ისე, ბავშვის სიკვდილი, როგორც უკიდურესი უსამართლობა ამტკიცებს ექიმი რიეს (და კამიუს) მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ შავი ჭირი აბსურდული, ალოგიკური ბუნებისაა. მსგავსი უსამართლობა გვართმევს საშუალებას იმისა, რომ ვილაპარაკოთ რაიმე  კანონზომიერებებზე, სამართლიან ღმერთზე და ა.შ. არა აქვს მნიშვნელობა, კარგი ადამიანი ხარ თუ არა, ცოდვილი ხარ თუ არა, შავი ჭირი ყველას განურჩევლად ევლინება და არ არსებობს პასუხი კითხვაზე ”რატომ?”

ბედისწერას დამორჩილება აირჩია მერსომ რომანში ”უცხო”; მერსომ აირჩია, არ ჰქონოდა არჩევანი, თავისუფალი ნება. ”უცხო” გვაჩვენებს, თუ როგორი ხდება ადამიანი ასეთი არჩევანის შედეგად: მერსო გულგრილია ყველაფრის მიმართ, იგი ბრმად მიჰყვება თავის ინსტინქტებს, აგრეთვე ყველანაირ შემოთავაზებას – ძალიან იშვიათად ამბობს ”არას”. მერსოსთვის სასურველი არაფერია – მისთვის სულ ერთია. ამ არჩევანს მიჰყავს იგი საბოლოოდ მკვლელობამდე და თავის დაღუპვამდეც. ცდება თუ არა მერსო? იქნებ თავისუფალი ნების არსებობა, თავისუფალი არჩევანის გაკეთება მაინც შესაძლებელია და ღირს ამისთვის ბრძოლა? ამ კითხვებს პასუხს მეორე რომანი, ”შავი ჭირი” სცემს.

არჩევანის შეუძლებლობასთან ბრძოლა შეიძლება ხანგრძლივი დროის განმავლობაში ჩანდეს უაზრობა – შეიძლება რამბერის მსგავსად ამაოდ ცდილობდე ქალაქიდან გაღწევას, ან რიეს მსგავსად ყოველდღე მკურნალობდე ავადმყოფებს და შედეგს კი ვერ ხედავდე… მაგრამ ოდესმე შავი ჭირი მაინც დამთავრდება და დამთავრების შემდეგ კი ადამიანისთვის ნამდვილად საამაყო იქნება, რომ არ დანებდა და ყოველთვის იბრძოდა მის წინააღმდეგ. საამაყო იქნება, რომ არ გახდა ”მერსო” და ბრმად არ მიჰყვებოდა ყოველივე შემოთავაზებულს. საინტერესოა, რომ ზოგადად ძნელი სათქმელია, თუ რის შედეგად სრულდება შავი ჭირი – ადამიანთა ბრძოლითა და ძალისხმევით თუ იმის გამო, რომ უბრალოდ მისი ძალები ამოიწურა; ან იქნებ ორივე ერთადაა. კამიუს რომანშიც ასეა – ვერ იტყვი, კონკრეტულად რის შედეგად დასრულდა შავი ჭირი. მაგრამ მთავარი ესეც კი არ არის – კამიუს მიხედვით, თავად ბრძოლაა ღირებულება და არა აუცილებლად ბრძოლის შედეგი. სხვა სიტყვებით, ”უაზრო” ბრძოლაც კი ღირებულია და არ არის უაზრო.

ქალთმოძულე კაცები

“გოგონა დრაკონის ტატუთი” შვედი მწერლის, სტიგ ლარსონის ტრილოგიის პირველი წიგნია. იგი პირველად 2005 წელს გამოვიდა შვედეთში. წიგნი მალევე იქცა საერთაშორისო ბესტსელერად – 40 ენაზე ითარგმნა და მილიონიანი ტირაჟებით გაიყიდა. სამწუხაროა, რომ თავად ავტორი ვერ მოესწრო ამ წარმატებას – იგი 2004 წელს გარდაიცვალა. მილენიუმის ტრილოგიის მომდევნო ორი წიგნია “გოგონა, რომელიც ცეცხლს ეთამაშებოდა” და “გოგონა, რომელმაც კრაზანების ბუდე დაანგრია”. პირველ წიგნს შვედურ ორიგინალში “ქალთმოძულე კაცები” ერქვა და სხვა ევროპულ ქვეყნებშიც ამავე სათაურით გამოიცა. “გოგონა დრაკონის ტატუთი” ინგლისურენოვანი გამოცემის ვერსიაა. უნდა ვთქვა, რომ ეს უკანასკნელი სათაური თავიდანვე უინტერესოდ და მასებზე გათვლილ, “პაპსა” რამედ მომეჩვენა.”ქალთმოძულე კაცები” უფრო მომწონს – ეს სათაური  წიგნის ერთ-ერთ მთავარ თემაზე მიანიშნებს და თან უფრო დამაინტრიგებელიც არის. თუმცა, როდესაც დანარჩენი ორი წიგნის სათაურებიც მოვიძიე, დავასკვენი, რომ მთლიანობაში ასეც არა უშავს.

წიგნის ერთ-ერთი მთავარი თემა ქალებზე ძალადობაა. ორიგინალის სათაურიც და მთავარი გმირი გოგონაც მიგვანიშნებს იმაზე, რომ წიგნი დიდწილად ფემინისტურია. უფრო მეტიც, წიგნი რამდენიმე ნაწილადაა დაყოფილი და თითოეულ ნაწილს წამძღვარებული აქვს  მცირე სტატისტიკური მონაცემი (შვედეთში) ქალებზე ძალადობის შესახებ.

გოგონას ლიზბეთ სალანდერი ჰქვია და 24 წლისაა. წიგნში ჩართულია იმაზე მინიშნებაც, რომ გოგონა პეპი გრძელიწინდას ჰგავს; პეპი კი, როგორც ცნობილია, ფემინისტების ფავორიტია და მისაბაძ მაგალითადაც არის აღიარებული. ლიზბეთიც პეპის მსგავსად ექსტრავაგანტური, დამოუკიდებელი, მამაცი, ძლიერი, მებრძოლი გოგოა. ლიზბეთი საზოგადოებისგან სწორედ ამ თვისებების გამო არის გარიყული. ის პრობლემურ ბავშვად იყო შერაცხული, შემდეგ კი სულაც ჭკუასუსტად და ქმედუუნაროდ გამოაცხადეს და მიუხედავად სრულწლოვანებისა, სასამართლომ მეურვე დაუნიშნა. საზოგადოებისა და სახელმწიფოსთვის ლიზბეთი ჭკუასუსტია – მხოლოდ იმიტომ, რომ ძალადობრივ საზოგადოებას ვერ ეგუებოდა და თავადაც აგრესიით პასუხობდა, იმიტომ რომ პროტესტის ნიშნად განათლების სისტემას აღარაფრად აგდებდა და ოფიციალურ განათლებაზე უარი თქვა… სინამდვილეში ლიზბეთი ძალიან ინტელექტუალურია და შესანიშნავ უნარებს ფლობს, რასაც იყენებს კიდეც თავის გამოძიებებში. ის უსაფრთხოების უზრუნველყოფის კომპანიაში, Milton Security-ში მუშაობს.

წიგნში მრავლად შეხვდებით ქალთმოძულე კაცებს – შეშლილ ნაცისტებს, სერიულ მკვლელებსა და სადისტებს. თან არ გეგონოთ ეს კაცები საზოგადოების დაბალი ფენებიდან გამოსული, მარგინალიზებული და სასაოწარკვეთილი ტიპები იყვნენ. პირიქით, ყველა მათგანი მდიდარია, საკმაო ძალაუფლებაც აქვს და საზოგადოებაში პატივსაცემ ადამიანადაც ითვლება. მათი მსხვერპლი ქალები კი პირიქით, დაბალი სოციალური სტატუსის მქონე და შესაბამისად, სუსტნი და დაუცველნი არიან. ბუნებრივია, შეუძლებელია, ყველა კაცი სერიული მკვლელი იყოს. ამიტომ, ვფიქრობ ლარსონის პერსონაჟები და მათი ქმედებები უბრალოდ სიმბოლოა იმ ძალაუფლებისა, რომელსაც პატრიარქალურ საზოგადოებებში კაცები ფლობენ და ბოროტად იყენებენ.

“გოგონა დრაკონის ტატუთი” დეტექტიურ ჟანრშია გადაწყვეტილი. ლიზბეთ სალანდერი და მეორე მთავარი გმირი, მიქაელ ბლუმკვისტი, 60-იან წლებში გაუჩინარებელ გოგონას ეძებენ და კვალი სწორედ ქალთმოძულე კაცებამდე მიიყვანთ. აღსანიშნავია, რომ წიგნის პერსონაჟებს, მათ პიროვნებებს გაცილებით მეტი დრო ეთმობა, ვიდრე ეს კლასიკური დეტექტივებისთვის არის დამახასიათებელი. სხვანაირად რომ ვთქვათ, ეს წიგნი სხვა დეტექტივებთან შედარებით ნაკლებად ზედაპირულია. ავტორს ვუფასებ იმასაც, რომ კარგად წარმოაჩინა თანამედროვეობა, თუნდაც ისეთი პრობლემები, როგორიც ქალებზე ძალადობა ან ბიზნესმენთა კრიმინალური საქმიანობაა. წიგნის მეორე მთავარი თემა სწორედ თაღლითი და მაფიოზი ბიზნესმენებია. მათ ჟურნალისტი მიქაელ ბლუმკვისტი თავისი ჟურნალისტური გამოძიებებით უპირისპირდება. ერთი სიტყვით, ბლუმკვისტი და სალანდერი მთელი წიგნის განმავლობაში სიმართლის დასადგენად ან\და გამოსააშკარავებლად იბრძვიან. სიმართლე კი დიდი ღირებულებაა.

ჭეშმარიტების სახელით

”ვარდის სახელი” ცნობილი იტალიელი მწერლის, სემიოლოგისა და შუა საუკუნეების მკვლევრის – უმბერტო ეკოს პირველი რომანია. წიგნი 1980 წელს გამოიცა და პოსტმოდერნისტული ლიტერატურის კლასიკად ითვლება. ეს არის ტექსტი, რომელიც ერთდროულად ისტორიული რომანივით მასშტაბური, გოთიკური რომანივით პირქუში და დეტექტივივით მძაფრია.

წიგნის მოქმედება 1327 წელს იტალიის ჩრდილო-დასავლეთით მდებარე ბენედიქტელთა მონასტერში ხდება. ფრანცისკელი ბერი უილიამ ბასკერვილელი და მისი ყმაწვილი თანამგზავრი ადსო მონასტერში მომხდარი საზარელი მკვლელობების გამოძიებას ცდილობენ.” –  ასე აწერია ”ვარდის სახელის” ქართულ გამოცემას.

წიგნში თავსგადამხდარ ამბავს ადსო მოგვითხრობს. მისი მონათხრობის პირველი სიტყვებია: ”პირველად იყო სიტყვა და სიტყვა იყო ღმრთისა თანა, და სიტყვა იყო ღმერთი”. ბოლო სიტყვები კი ლათინურია: Stat rosa pristina nomine, nomina nuda tenemus (დამჭკნარი ვარდის სახელიღა რჩება, გვრჩება შიშველი სახელები). ესე იგი, სიტყვას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს, ყველაფერი სიტყვით იწყება და მთავრდება. 🙂

რომანში კი სწორედ ამ ყოვლისმომცველ სიტყვას ახშობენ, აცენზურებენ, აქრობენ. ბენედიქტელთა მონასტერი (სადაც მოქმედება მიმდინარეობს) ძალიან ამაყობდა თავისი, წიგნებით მდიდარი და მთელ საქრისტიანოში განთქმული ბიბლიოთეკით. ოღონდ, ამ ბიბლიოთეკით თავისუფლად სარგებლობა არავის შეეძლო, მათ შორის არც მონასტერში მოღვაწე ბერებს და სწავლულებს. იქ შესვლისა და ბერებისთვის წიგნების გამოტანის უფლება მხოლოდ ბიბლიოთეკარსა და მის თანაშემწეს ეძლეოდათ. გარდა ამისა, ბიბლიოთეკა რთულ ლაბირინთულ ნაგებობაში იყო განთავსებული, რათა ”მეტისმეტად” ცნობისმოყვარეთ იქ შეღწევა და, მით უმეტეს, გამოღწევა გასძნელებოდათ.

მაგრამ ერთმა ბოროტმა გონებამ დაასკვნა, რომ აღნიშნული ბარიერები არ იყო საკმარისი სიტყვის გადასამალად და სიტყვისმაძიებლებს სასიკვდილო იარაღიც მოუმარჯვა.  ბოროტ გონებას თავი კეთილი ეგონა; მიაჩნდა, რომ აღნიშნული სიტყვა ქრისტიანულ მოძღვრებას საფრთხეს უქმნიდა და ამიტომაც, უფლება ჰქონდა ის დაემალა და ჭეშმარიტების ”დასაცავად” დიდი ბოროტებაც ჩაედინა.

ამიტომაც ვფიქრობ, რომ წიგნში ყველაზე მნიშვნელოვანი უილიამ ბასკერვილელის სიტყვებია: ”ერთადერთი ჭეშმარიტება ისაა, ისწავლო როგორ განთავისუფლდე ჭეშმარიტების ავადმყოფური სიყვარულისგან”. სწორედ ასეა და არ აქვს მნიშვნელობა, თუ რომელი ”ჭეშმარიტება” გიყვარს ავადმყოფურად – რომელიმე რელიგიური ან იდეოლოგიური მოძღვრება თუ ნებისმიერი ტიპის ავტორიტეტის ქადაგებანი… არ აქვს მნიშვნელობა, რადგან ყველა ამ ”ჭეშმარიტებათა” სახელით ადვილად ჩაიდენენ ხოლმე ბოროტებას.

უილიამი ფიქრობს, რომ ადამიანი შეცდომისგან დაზღვეული ყველაზე მეტად მაშინ არის, როცა შეუძლია შეცდომისა თუ ჭეშმარიტების მრავალი ვარიანტი გაითვალისწინოს და არც ერთი მათგანის ტყვეობაში არ მოექცეს. საკუთარი შეუმცდარობის ამპარტავნული რწმენა კი პირდაპირი და ფართო გზაა ბოროტებისკენ.

რომანი სხვა ბევრი რამითაც არის საინტერესო – აქ ასახული შუა საუკუნეების ეკლესიური ცხოვრებით, ინკვიზიციით, მდიდარი ეკლესიითა და ღატაკი ერეტიკოსებით… ჩემთვის განსაკუთრებით სასიამოვნო იყო ასევე ლათინური ჩანართები და, ჩემი აზრით, ძალიან არაშუასაუკუნეობრივად მოაზროვნე უილიამ ბასკერვილელი. 🙂

რა შევიძინე წიგნის ფესტივალზე :)

მაშ ასე, სია:

• ”ვიკინგები” – სიგრიდ უნსეტი
• ”ამბერის ქრონიკების” პირველი ორი წიგნი – როჯერ ზელაზნი
• ”ბაბუაწვერას ღვინო” – რეი ბრედბერი
• ”რეკვიემი მონაზონისთვის” – ალბერ კამიუ
• ”პორტუგალიის იმპერატორი” – სელმა ლაგერლეფი
• Fictions – ხორხე ლუის ბორხესი
• ”აგვისტოს ნათელი” – უილიამ ფოლკნერი
• ”ძმები კარამაზოვები” – ფიოდორ დოსტოევსკი

სწორს გვირჩევს თუ არა ჰერმან ჰესე?

ჰერმან ჰესეს ”ტრამალის მგელი” პირველად 1927 წელს, გერმანიაში გამოიცა – ორ მსოფლიო ომს შორის. რომანის მთავარი გმირი ჰარი ჰალერია, შუა ხნის მარგინალი მამაკაცი, რომელიც თავის თავს ტრამალის მგელს უწოდებს.

შეგვიძლია რომანი პირობითად რამდენიმე ნაწილად დავყოთ: ”გამომცემლის წინათქმა”, ”ტრაქტატი ტრამალის მგელზე”, ჰერმინე-ჰერმანთან შეხვედრა და მაგიური თეატრის ეპიზოდი. აქედან ყველაზე მნიშვნელოვანი ტრაქტატი და მაგიური თეატრია.

”ტრაქტატი ტრამალის მგელზე” არის პატარა ბროშურა, რომელიც ჰარი ჰალერს უვარდება ხელში და სადაც, მისდა გასაოცრად სწორედ მასზეა მოთხრობილი  და მისი პორტრეტია ”დახატული”. ”ტრაქტატში” ფაქტობრივად მოკლედ არის გადმოცემული რომანის მთავარი სათქმელი და იდეა. ”ტრაქტატი” ჰარის ორბუნებოვანი საწყისის აღწერით იწყება – თურმე მასში ერთიანდება მგლური და ადამიანური. ”მგელი” გამოხატავს ჰარის ველურ ინსტინქტებს, ადამიანების და ქვეყნიერების არასრულყოფილებით გამოწვეულ იმედგაცრუებას, ბრაზსა და სიშმაგეს; ”ადამიანი” კი ეტრფის სილამაზეს და ესწრაფვის იდეალებს. აქვე აღნიშნულია, რომ ეს ორი არსება ერთმანეთთან მუდმივ ქიშპშია და ჰარი ჰალერის ტანჯვის მიზეზიც გამხდარა.

მგლის არსი მოგვიანებით კარგადაა ახსნილი ჰერმინეს სიტყვებით:”ცხოველები მეტწილად სევდიანები არიან, ზოგჯერ ადამიანსაც შეიპყრობს ხოლმე სევდა და წუხილი, მაგრამ იმიტომ კი არა, რომ კბილი სტკივა ანდა ფული დაკარგა! არა, მას სევდა მაშინ მოერევა, როცა უეცრად იგრძნობს, რა ხდება მის გარშემო, რა ყოფილა ეს ცხოვრება. აი, ასეთი ნაღდი სევდით შეპყრობილი, იგი ცოტათი ცხოველს ჩამოჰგავს და ამ დროს მისი განცდები ალალი და მშვენიერია”.

ტრამალის მგელი (ანუ ჰარი) ამქვეყნად ყველაფერზე მეტად თავისუფლებას აფასებდა, ახალგაზრდობიდანვე ელტვოდა მას; მიაღწია კიდეც, მაგრამ მეტისმეტად მძიმე გამოდგა ეს თავისუფლება – ჰარი მარტოსული და ქვეყნიერებისგან განმდგარ-გარიყული აღმოჩნდა.

”ტრაქტატში”  საინტერესოა ისიც, რომ თურმე ტრამალის მგელი ”თვითმკვლელთა დასს” მიეკუთვნება. ამგვარ ”თვითმკვლელთა” მთავარი მახასიათებელი ის არის, რომ ძალიან მგრძნობიარენი არიან და მცირე უბედურებაც კი საკმარისია იმისთვის, რომ თვითმკვლელობაზე დაიწყონ ფიქრი. მაგრამ ”ტრაქტატი” გვამცნობს, რომ ”თვითმკვლელების უმრავლესობას არ შესწევს უნარი ოდესმე მართლა მოისწრაფოს სიცოცხლე, რადგან შეგნებაში ღრმადა აქვს გამჯდარი, რა დიდი ცოდვაა ეს. მაგრამ ვინაიდან ეს ადამიანები სიცოცხლეში კი არა, სიკვდილში ხედავენ ხსნას, ვინაიდან მზად არიან საკუთარი თავი გასწირონ, მოსპონ და კვლავ დაუბრუნდნენ პირველსაწყისს, ამიტომაც ჩვენ მათ მაინც თვითმკვლელებად ვთვლით.” მეორე მხრივ ”ტრაქტატი” გვეუბნება, რომ ვინც მართლა სჩადის თვითმკვლელობას, ისინი ძირითადად სულაც არ არიან ხოლმე ”ჭეშმარიტი თვითმკვლელები”.

”ტრაქტატში” ასევე საუბარია ბიურგერობაზე, რაც ჰარი ჰალერს ასე სძულდა და რისგანაც/ვისგანაც იყო იგი განდგომილ-გარიყული. ბიურგერი აღწერილია, როგორც ადამიანის ტიპი, რომელიც ყველაფერში ზომიერებისა და წესრიგის მოყვარულია და ამასვე ეძიებს. ბიურგერისთვის უცხოა უკიდურესი დაცემა და გადაგვარება, მაგრამ ამავე დროს მისთვის უცხოა იდეალებიც; იგი არ ესწრაფვის იდეალს და ცდილობს რაღაც საშუალო იპოვოს. ბიურგერის ყოფა არის ”უნიათო და ნახევრის-ნახევრული”. ვისაც არ აკმაყოფილებს ბიურგერული ცხოვრების წესი და მისწრაფებები, იგი მარტოსული იდეალისტია, ტრამალის მგელია. ბიურგერი სუსტი და მხდალია, მაგრამ ადამიანთა ეს კატეგორია მაინც არ იღუპება და აგრძელებს არსებობას – პარადოქსულად, სწორედ ტრამალის მგლების წყალობით: ისინი თავისდაუნებურად მსახურებენ ბიურგერებს.

ტრამალის მგლის გასაჭირის აღწერის შემდეგ ”ტრაქტატი” (ავტორი) გამოსავალსაც გვთავაზობს – ხსნა იუმორშია, იუმორი უნდა დაუპირისპირდეს ტრამალის მგლისეულ იმედგაცრუებასა და ბრაზს. ”მარტოოდენ იუმორია დიდებული გამოგონება კაცისა, ვინაც შეუბოჭავს თავის მაქსიმალიზმს, ვისაც ლამისაა ტრაგიკული ბედი ხვდომია წილად. იუმორი უბედურ, მაგრამ მაღალნიჭიერ ადამიანთა გამოგონებაა. მხოლოდ მას (შესაძლოა კაცობრიობის ამ ყველაზე თვითმყოფადსა და გენიალურ მიღწევას) ძალუძს ქმნა შეუძლებლისა…” ”და თუ ტრამალის მგელი მოახერხებს საკუთარი სულის ჯოჯოხეთიდან გამოწრიტოს ეს ჯადოსნური სასმელი, ხსნის გზაც ეს იქნება მისთვის. მაგრამ საამისოდ მას ბევრი რამ აკლია, თუმცაღა არსებობს ხსნის შესაძლებლობა და იმედი. ვისაც უყვარს ტრამალის მგელი, ვისაც გული შესტკივა მასზე, დაე, ინატროს მისთვის ასეთი ხსნა!” – მოგვიწოდებს კიდეც ავტორი.

კვანძისშემკვრელი ნაწილი რომანის ფინალშია, როდესაც ჰარი მაგიურ თეატრში ხვდება და საკუთარ წარმოსახვა-ფანტაზიებში მოგზაურობს, ასე ვთქვათ საკუთარ თავის სიღრმეში იხედება და სწორედ ასე საბოლოო არჩევანის წინაშე დგება – მან უნდა აირჩიოს, ან მგელი იყოს, ან ადამიანი, ან ორივე ერთად ოღონდ ”იუმორის სხივით მადლცხებული”. ამ საბოლოო გადაწყვეტილებასა თუ გამოსავალზეც ჯერ კიდევ ”ტრაქტატშია” საუბარი. ვხედავთ თეატრში ჰარის – ტრამალის მგელს, რომელიც ხან ბრაზმორეული, დაუნდობლად და სასტიკად ანადგურებს ადამიანებს, ხან კი ადამიანებთან ურთიერთობებითა და მშვენიერი შეგრძნებებით ტკბება. არჩევანის გაკეთებისას იგი მარტო არ არის, რომანში იგი სხვადასხვა დროს ხვდება თავის კერპებს – გოეთეს და მოცარტს. ისინი ”უკვდავთა დასის” წარმომადგენლები არიან, მათ უკვე გაიარეს ის მტანჯველი გზა, რომელსაც ახლა ჰარი ადგას. ”უკვდავთა” მთავარი მახასიათებელი გამყინავი სიცილია, ისინი იცინიან, დასცინიან ჰარის და იმ სერიოზულობას და ბრაზს, რომლითაც იგი უყურებს სამყაროს, მოუწოდებენ მას ”ისწავლოს სიცილი” და ბრაზი იუმორით ჩაანაცვლოს.

ამგვარად ესწრაფვის ჰერმან ჰესე, იხსნას თავისი ტრამალის მგელი, არჩევანის წინაშე აყენებს მას და თხრობასაც ამით ამთავრებს. მაგრამ რამდენად მართალია ის? იუმორი მართლაც ერთადერთი, საუკეთესო და ეფექტური გამოსავალია? ტრამალის მგლის პრობლემა ჩემთვის გასაგებია, თუმცა გამოსავლის მართებულობაში კი ეჭვი მეპარება.

ჰარი პოტერი და სხვა დანაკარგები

ფენტეზი ლიტერატურული ჟანრია, რომელიც სიუჟეტში მაგიას ან სხვა ზებუნებრივ მოვლენებს რთავს. ფენტეზის ჟანრის ნაწარმოებებში ავტორები ხშირად  სრულიად ახალ, განსხვავებულ, მაგიურ სამყაროს და რეალობას ქმნიან ხოლმე. ფენტეზი ზღაპრებსა და მითებს ეყრდნობა და მათით იკვებება, შესაბამისად, ჰგავს კიდეც ზღაპარს; მაგრამ ზღაპარი უფრო მარტივია, პრიმიტიულია, ფენტეზისეული რეალობა კი უფრო რთული და დახვეწილია; სწორედ სირთულე აქვს საერთო ჩვენს რეალობასთან. მე მიყვარს ფენტეზი სწორედ იმის გამო, რომ ის არ ირეკლავს სარკესავით და არ აკეთებს ჩვენი რეალობის ”კოპირებას” – ის ახალ, ზღაპრულ და ამავდროულად საკმაოდ რთულ სამყაროს გვთავაზობს.

ფენტეზის მიმართ გამოთქვამენ პრეტენზიას, რომ ის ”უაზროა”, ზედაპირულია. დიახ, ეს მართალია იმ გაგებით, რომ ფენტეზის არც აქვს პრეტენზია, იყოს ღრმად ფილოსოფიური ლიტერატურა. ზღაპრების მსგავსად ფენტეზის ცენტრალური თემაც ხშირად ერთი მარტივი იდეაა – სიკეთისა და ბოროტების, თეთრისა და შავის დაპირისპირება. კარგი ფენტეზი იდეალურია მისთვის, ვისაც კითხვისგან სიამოვნების მიღება ან/და მოყირჭებული რეალობისგან დროებით სხვა რეალობაში გადართვა უნდა.

ბოლო დროის ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ფენტეზი უდაოდ ჯოან როულინგის ”ჰარი პოტერია”. ეს ის წიგნია, რომელმაც ფენტეზი როგორც ჟანრი შემაყვარა. ამას გარდა ეს წიგნი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იმიტომაცაა ჩემთვის (და ალბათ ჩემი თაობის სხვა მკითხველებისთვისაც), რომ ფაქტობრივად ჰარის და მისი მეგობრების პარალელურად, მათი თავგადასავლების კითხვის პარალელურად, მათთან ერთად ვიზრდებოდი. ”ჰარი პოტერის საგა” სულ შვიდი წიგნისგან შედგება.

მთავარი, რაც ”ჰარი პოტერზე” მინდოდა მეთქვა, ის არის, რომ ვისაც ეს წიგნები არ წაუკითხავს, მან მართლაც მშვენიერი სამყარო დაკარგა – ჯადოქრების სამყარო, სადაც კეთილი და ბოროტი ძალები იბრძვიან.

ვისაც ”ჰარი პოტერი” არ წაუკითხავს, ის არასოდესაა ნამყოფი ამ ადგილებში:

ჰოგვორთსი – ჯადოქრობისა და მაგიის სკოლა;
ჰოგვორთსის აკრძალული ტყე;
მაგიის სამინისტრო;
გრინგოტსი – ჯადოქართა ბანკი;
აზკაბანი – ჯადოქართა ციხე;
ჰოგსმიდი – ჯადოქრული დასახლება-სოფელი;
პლატფორმა 9¾
მრუდე ქუჩა;
მრუმე ქუჩა….

მას არ უნახავს ეს არსებები:

გობლინები;
შინაური ელფები;
ცალრქიანი ცხენები;
თესტრალები;
ჰიპოგრიფები;
მაქციები;
დრაკონები;
კენტავრები…

იგი არასდროს დასწრებია შემდეგ გაკვეთილებს:

ტრანსფიგურაცია;
შელოცვები;
ჰერბოლოგია;
შხამ-წამლები;
ბნელი ძალებისგან თავდაცვა;
ჯადოსნური არსებების მოვლა…

ის არ იცნობს ჰოგვორთსის შესანიშნავ პროფესორებს:

მხიარულ და გულღია დირექტორ ალბუს დამბლდორს;
მკაცრ და ცივ მინერვა მაკგონაგელს;
სარკასტულ და იდუმალ სევერუს სნეიპს;
მეგობრულ მაქცია რემუს ლუპინს;
მშიშარა და კომფორტული ცხოვრების მეტისმეტად მოყვარულ ჰორაციუს სლაგჰორნს…

ცხადია, არც სხვა პერსონაჟებს იცნობს 🙂 :

თვით ჰარი პოტერსა და მის უახლოეს მეგობრებს – ჰერმიონ გრეინჯერს და რონ უისლის;
უისლების მრავალრიცხოვან, არაჩვეულებრივ ოჯახს;
მუდამ დაბნეულ და გაუბედავ ნევილ ლონგბოტომს;
”სულელუნად” მონათლულ, მაგრამ ძალიან ჭკვიან და კეთილ ლუნა ლავგუდს;
ქედმაღალ და თვითკმაყოფილ დრაკო მალფოის;
ჰოგვორთსის სხვა სტუდენტებს;
ბნელი ძალების წარმომადგენლებს – ბელატრისა ლესტრეინჯს, ლუციუს მალფოის, თვით ვოლდემორსა და სხვებს;
სხვადასხვა დროის მაგიის მინისტრებს;
სხვა ქვეყნებიდან წვეულ ჯადოქრებს
და სხვა მრავალს.

რაც მთავარია, არც ის იცის, თუ რა ნათესაური, მეგობრული ან მტრული კავშირ-ურთიერთობებია ამ პერსონაჟებს შორის. მან არ იცის, ვინ არიან ჰოგვორთსის დამფუძნებლები; ვინ არიან სიკვდილის მხვრელები, რა არის პატრონუსი ან ფენიქსის ორდენი; ვინ არიან დემენტორები ან რას ნიშნავს ”დემენტორის კოცნა”; რას ნიშნავს ”მუქსისხლიანი” და რატომაა ეს ცუდი სიტყვა; რა არის ქვიდიჩი, აპარაცია, ჰორკრუქსი ან აურორი…

მაგრამ ეს მხოლოდ მცირე ნაწილია, ამ ჩამონათვალების გაგრძელება კიდევ დიდხანს შეიძლება. მე მხოლოდ მინდა გირჩიოთ 🙂 – ნუ დაკარგავთ ამდენ რამეს, ნუ დაკარგავთ ამ სამყაროს. თუ ჯერ კიდევ არ წაგიკითხავთ, მაშინ ახლა წაიკითხეთ ”ჰარი პოტერი”; წაიკითხეთ განურჩევლად იმისა, თუ რამდენი წლისა ხართ, რადგან ამას არ აქვს მნიშვნელობა. 🙂

მშვენიერი ახალი სამყარო

ახალი წელთაღრიცხვით, ფორდის შემდეგ მეშვიდე საუკუნეა; მსოფლიო სახელმწიფოს ათი კონტროლიორი მართავს; მსოფლიო სახელმწიფოს დევიზია ერთობა, იდენტობა, სტაბილურობა.

ეს მომავლის ცივილიზაციაა ოლდოს ჰაქსლის რომანი-ანტიუტოპიიდან ”მშვენიერი ახალი სამყარო” (Brave New World).  რომანი პირველად 1932 წელს გამოქვეყნდა. სიტყვა ”უტოპია” იდეალურ ადგილს და არსებობას აღნიშნავს, ანტიუტოპია კი მისი საპირისპიროა და ყველაზე ცუდი და არასასურველი არსებობის ფორმაა. ამდენად, ცხადია, რომ რომანის სათაურია ირონიულია – ამასთანავე ეს სათაური დასცინის იმ ადამიანებს, რომელთაც მშვენიერება და პროგრესი იმ სახით წარმოუდგენიათ, როგორიც რომანშია აღწერილი.

”ახალ სამყაროში” მეცნიერება იმდენად განვითარებულა, რომ ადამიანებს საერთოდ აღარ სჭირდებათ ბავშვების გაჩენა, ამას მათ ნაცვლად ინკუბატორული და აღმზრდელობითი ცენტრები აკეთებენ, ეს ცენტრები ბავშვებს აწარმოებენ, უფრო ზუსტად – მასობრივად აწარმოებენ. მათ შემუშავებული აქვთ სპეციალური მეთოდები – თითოეული კვერცხუჯრედის ნაყოფს ხელოვნურად ამრავლებენ, ისე რომ შეუძლიათ მისგან ასამდე ტყუპისცალი ”შვან”. შედეგად, მსოფლიო მოფენილია ტყუპისცალთა დაჯგუფებებით. მაგრამ ეს მხოლოდ დასაწყისია. ეს ახალი სამყარო წინასწარ განსაზღვრავს ყველაფერს, იგი შეგნებულად ქმნის  ადამიანთა კლასებს. სულ ხუთი კლასია, მათთვის ბერძნული ანბანის ასოების სახელები დაურქმევიათ – ალფა, ბეტა, გამა, დელტა და ეპსილონი. პირველი ორი მაღალი კლასებია, დანარჩენები კი დაბალი. ინკუბატორული და აღმზრდელობითი ცენტრები ზრუნავენ იმაზე, რომ ყველა ნაყოფი თავისი კლასის შესაბამისად განვითარდეს, მაგალითად, დაბალ კლასებს დროდადრო ჟანგბადის მიწოდებას უზღუდავენ ან ალკოჰოლით გაჯერებულ სისხლის სუროგატს აწვდიან, რათა ისინი ფიზიკურად და გონებრივად ჩამორჩენილები დაიბადონ და მზად იყვნენ თავიანთი სოციალური როლისთვის. დაბადების შემდეგ ბავშვები იქვე, ცენტრში იზრდებიან. ამ ბავშვებთან მიმართებაში აქტიურად იყენებენ მეთოდს, რომელსაც ჰიპნოპედიას უწოდებენ და რომლის არსიც მდგომარეობს შემდეგში – ბავშვებს ძილის დროს ჩაურთავენ ხოლმე ხმას, რომელიც კითხულობს – კითხულობს იმ შეხედულებებსა და ფრაზებს, რომლებიც ბავშვებს უნდა ჩაუნერგონ. მთელი რომანის განმავლობაში ვხედავთ, რაოდენ ეფექტურია ჰიპნოპედია – მოზრდილი ადამიანები ხშირ-ხშირად ციტირებენ ტვინში გამჯდარ და შესისხლხორცებულ ფრაზებს; თუმცა ისინი ვერ გრძნობენ, რომ ეს მათი საკუთარი აზრები არ არის და ისინი ჰიპნოპედიით აქვთ შთაგონებული. ასეთი ფრაზებია ”ყველა ეკუთვნის ყველას”, ”ყველა მუშაობს ყველა დანარჩენისთვის”, ”დღესდღეობით ყველა ბედნიერია” და ა.შ. ამ ადამიანებს კლასობრივი ცნობიერებაც ჰიპნოპედიით აქვთ შთაგონებული, ისე რომ მართლაც ყველა ბედნიერი და კმაყოფილია თავისი კლასობრივი იდენტობით, თვით იერარქიის ყველაზე დაბალ საფეხურზე მყოფი ეპსილონებიც კი.

ბავშვების წარმოებისა და აღზრდის ეს თავისებურებები რომანის დასაწყისშივე, პირველ ორ თავშია აღწერილი. ”ეპოქის” სხვა მნიშვნელოვანი მახასიათებლებია:

• პრომისკუიტეტი – ვინაიდან ”ყველა ეკუთვნის ყველას”, მონოგამიური სექსუალური ცხოვრება ან სექსისგან საერთოდ თავის შეკავება ნორმიდან გადახრად და სირცხვილად მიიჩნევა.
• მომხმარებლობის პრიორიტეტი – ბავშვების აღზრდისას კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მომენტია ის, რომ მათ აძულებენ ბუნებას. ბუნებაში სეირნობა არ არის ეკონომიკური მნიშვნელობის მქონე აქტივობა, ამიტომ იგი საზოგადოების კეთილდღეობისთვის არათუ უსარგებლოდ, არამედ ზიანის მომტანადაც კი მიიჩნევა. წახალისებულია მხოლოდ ისეთი აქტივობები, რომლის დროსაც ადამიანი რაიმე საქონელს ან მომსახურებას შეიძენს – ერთი სიტყვით, ფულს იხდის.
• მარტოობის მიუღებლობა – მარტოობა, განმარტოება ბუნებაში სეირნობის მსგავსად მავნებლურ მოვლენად მიიჩნევა – ”წესიერმა ადამიანმა” მთელი დრო (სამუშაო დროის გარდა) ხალხით სავსე სხვადასხვა გასართობ ადგილებში უნდა გაატაროს, ღამე კი – თავის მიმდინარე სექსუალურ პარტნიორთან.
• ფორდი, როგორც ახალი ღმერთი – ახალი სამყაროს ”ღმერთი” ვინმე ფორდია, პერსონაჟები ”ო, ღმერთოს” ნაცვლად შესძახებენ ხოლმე ”ო, ფორდ” , მსოფლიო კონტროლიორ(ებ)ს უწოდებენ მის უფორდესობას. 🙂 ფორდში როგორც ჩანს, იგულისხმება ჰენრი ფორდი, ამერიკელი ბიზნესმენი; აგრეთვე ერთგან პერსონაჟები აღნიშნავენ, რომ ფორდი იგივე ფროიდია. როგორც ჩანს, მწერალს მიაჩნია, რომ მის მიერ აღწერილ მომავლის საზოგადოებას სწორედ ამ ორი ადამიანის პრინციპები აქვს ათვისებული და რადიკალური სახით განხორციელებული – იქნება ეს მასობრივი წარმოება და მოხმარება, თუ ლიბიდოს პრიორიტეტულობა ან ჰიპნოზი. აღსანიშნავია, რომ ფორდიც და ფროიდიც ოლდოს ჰაქსლის თანამედროვენი იყვნენ.
• ისტორიის უარყოფა – ”ფორდიზმი” ქადაგებს, რომ ისტორია უმნიშვნელოა, ამიტომ ”ახალი სამყაროს” ადამიანებმა ისტორიიდან ძალიან ცოტა რამე თუ იციან – აოცებთ ის ფაქტი, რომ წარსულში ბავშვებს ქალები აჩენდნენ და არსებობდა ”დედა” და ”მამა”; აგრეთვე უგულებელყოფილია მთელი წარსული კულტურა, ლიტერატურა…. თანამედროვე ხელოვნება კი მხოლოდ პროპაგანდის ან გასართობი სახით არსებობს.
• ნარკოტიკი – ადამიანებს სწამთ, რომ ”დღესდღეობით ყველა ბედნიერია”, ისინი ისე არიან აღზრდილები, რომ თავი მუდამ მაქსიმალურად ინტეგრირებულად და კომფორტულად იგრძნონ. თუ მიუხედავად ამისა, ხანდახან მაინც მოიწყენენ, მათ გასამხნევებლად არსებობს ე.წ. სომა – ანტიდეპრესანტი. ამ ნარკოტიკის მოხმარებაც ასევე ჰიპნოპედიურად აქვთ შთაგონებული, ყოველი მცირე შფოთისას იღებენ და მის გარეშე ცხოვრება არ შეუძლიათ.

ოლდოს ჰაქსლიმ ეს რომანი 30-იანი წლების დასაწყისში დაწერა. შეიძლება ვიმსჯელოთ და ვიდავოთ, რამდენად შეესაბამება ან არ შეესაბამება თითოეული ზემოაღნიშნული ნიშანი თანამედროვე ყოფას და საზოგადოებებს, მაგრამ ჰაქსლი აშკარად უსწრებდა თავის დროს. თუნდაც პრომისკუიტეტი – ბევრი იმდროინდელი კრიტიკოსი გაოცდა და აღშფოთდა კიდეც ჰაქსლის მიერ აღწერილი მკაცრად პოლიგამიური და უემოციო ურთიერთობებით, თანამედროვე მკითხველს კი ვფიქრობ, მაინცდამაინც არ უნდა უკვირდეს და ეუცხოვებოდეს მსგავსი რამ. ჩემთვის რომანში აღწერილი პრობლემებიდან ყველაზე აქტუალური მაინც ”ნარკოტიკის პრობლემაა” – მეტად შემაშფოთებელი და უსიამოვნოა საყოველთაო გატაცება სიგარეტითა და ალკოჰოლით, რასაც თანამედროვე საზოგადოებაში ვხედავ. აგრეთვე მნიშვნელოვნად და აქტუალურად მიმაჩნია ამორალური მედია, რომელიც ყველაფერს სანახაობად და გასაყიდ საქონლად აქცევს – ადამიანის (პირად) ცხოვრებას, გრძნობებს და ტრაგედიასაც კი. მართალია პოსტში ეს ჯერ არ მიხსენებია, მაგრამ მედია რომანში საკმაოდ მნიშვნელოვან როლს ასრულებს – ტრაგიკული ფინალის უშუალო მიზეზი ხდება!

ჰაქსლი ალაგ-ალაგ მეტისმეტად კონსერვატიულია და ჩემთვის მიუღებელი, მაგრამ რომანი საინტერესოა, ის პრობლემები და ის საფრთხე, რომელსაც იგი აღწერს – მნიშვნელოვანი. ჯორჯ ორუელს ეშინოდა, რომ ტოტალიტარული სახელმწიფო ძალადობით დაიმორჩილებდა ადამიანებს და მოახდენდა საზოგადოების დეგრადირებას; ოლდოს ჰაქსლის კი ეშინოდა, რომ ადამიანების დეგრადირება არა ძალით, არამედ ”შეუმჩნევლად”, შთაგონებით მოხდებოდა. რასაკვირველია, ამის გამო აბსურდული შეთქმულების თეორიები არ უნდა შევთხზათ, მაგრამ არც ეჭვშეუტანლად, ”ჰიპნოპედიურად” უნდა ვიმეოროთ ფრაზები და ვაღიაროთ ”ჭეშმარიტებები”.